Sharq demokratsiyasining er qator ustivor jihatlari mavjud

Demokratiya atamasi yunoncha «demas» xalq “kratos” xokimiyat so’zlaridan olingan bo’lib xalq hokimiyati ma’nosini anglatadi  Umuman demokratiya deganda hamaning manfatlarini yo’lida ko’pchilikning hokimyati va o’zchilikning irodasini hurmat qilishga tushuniladi. To’liq taxlil qilganda esa demokratiya halqning o’z erkinligi va mustaqiligiga qarashlari o’z boshimchalik bilan cheklashlar va shu yo`sindagi harakatlardan ximoya qilish, fuqorolarning o’z – o’zini boshqarish shakli ham bo’ladi.  Sobiq sho`ralarning mustaqill tuzimi davrida sharq xalqlariga Kmarksning (1818-1883) Osiyocha ishlab chiqarish usuli deb atalgan nazariyga tayanib ish ko’rilgan edi . Bunga ko’ra sharqda hokimyatni boshqarish azaldan despotiyaga ya`ni zoravonlikka asoslanadi degan fikrdan iborat yil bo’lgan. Yevrotsentrizm ta`limoti tarafdorlaridan gegel ham buni tasdiqlaydi. Monteskye esa Yevropani jog`rofiy jihatdan ustun qo’yadi Maks Veber esa kapitalizm aynan yevropani paydo bolganligini tasdiqlashga harakat qiladi . Malumki Yevrotsntrizm nazariyasi asoschilari johon fani va R madaniyati yevropada ya`ni qadimgi yunonistonda boshlangan, rivojlangan ( M.O.6-3 asirlar), so’ngra 16 asrgachan turgunlik davri bo’ldi. Ushbu vaqt oralig`ida sharq mamlakatlari uni organdilar, lekin yangliklar, kashfiyotlar kiritmasdan yana yevropaga uzatdilar 16 asrdan boshlab esa bu mintaqada uygonish davri boshlangan. Ushbu ta’limotning noto’g’ri ekanligini oddiy haqiqat yordamida ispotlash mumkun. 9 – 12 asrlarda markaziy osiyoda yugonish davrining 1 bosqichi 14-15 asrlarda esa 2 bosqich bo’lgan. Bu davrda 500 ga olimlar yashab barakali ijod qildilar. Ular turli fanlar bo’yicha o’nlab kashfiyotlar qildilar, yangiliklarni ixtiro etilar Sharq demokratsiyasining er qator ustivor jihatlari mavjud: G`oyaviy – falsafiy asosda shaklangan inson parvarlik negzda siyosiy madaniyat mavjud: Sharq falsafasining “Me`yoz” tushunchasi asosida demokratik me`yoz vujudiga kelgan. Sharqda odamlarning hokimiyatida munosabati saylov tizimi davlatchilik siyosiy harakatlar jamoatchilik fikri rivojlangan  Demokratiyaning shaklari: Sharqona demokratiya u o’zida milliy ummombashariy va mahhaliy xususiyatlarni birlashtiradi.  Siyoisiy demokratika u jamiyat siyosiy tizimini xalqa yaqinlashtirish siyosiy adolatsizlik oldini olish asosiy shiorlar qilib olgan. Ijtimoiy demokratiya u bugungi kundagi g`arbning ko’pchilik mamlakatlarida amal qilyapti.  Demokratiyaning belgilovchi uchta mezoni bor: Xalqning qarorlar qabul qilish jarayonlaridan qanchalik xabardorligi. Xukumat qarorlari xalq tomonidan nazorat qilishni. Oddiy fuqorolarning davlatni boshqarishda qanchalik ishtirok etishi. Mamlakatimizda demokratik institutlar faoliyatni yo’lga qo’yish va fuqorolik jamiyati asoslarini shaklantirish uzoq muddatli jarayondur. Demokratik g`oyalarni shunchaki bayon qilib yuqoridan joriy va tadbiq etish bilan odamlar ongidan tub o’zgarishlar qilib bo’lmaydi. O`zR prezidenti I.A.Karimov ta`kidlagandek: Demokratiya jamiyatning qadriyatiga har bir insoning boyligiga aylanmog`i kerak bu esa bir zumda bo’ladigan ish emas. Xalqning madaniyatdan joy ololmagan demokratiya turmush tarzining tarkibiy qismi ham bo’la olmaydi. Bu tayorgarchilik ko’rish va demokratiya tamoyillarini o’zlashtirishdan iborat ancha uzoq muddatli jarayondur. Shuning uchun demokratiyani ustuvor qadriyat shaklida o’rnatish va hayotga joriy yil etish kerak. Shunday qilib O’zbekiston 1991 yil 31 Avgustda mustaqilikka erishgandan song sharqona demokratiyani qurishga harakat qiliyapti. Bu yo’nalish Yaponiya Janubiy Kareya va boshqa davlatlar rivojlaniyapti.  II Har bir mamlakat demokratiyaning umumiy qadriyat tamoyillarini o’z milliy qadriyatlari zaminida xalqning uzoq tarixi davomida shaklangan an`analari bilan ko’plab qabul qilganini bilamiz masalan AQSH, ANGLIYA, FRANSIYA va boshqa yevropa mamlakatlari ham demokratik davlatlar bo’lsada lekin har biri o’z milliy ruhi ana`nalarini ham saqlagan. Yaponiya, Janubiy Koreya, Malayziya kabi mamlakatlarda ham demokratiya milliy va diniy etiqod odamlar negizida amal qilmoqda. Mustaqil O`zbekistonda ham shu yo’ldan borish uchun harakat qilyapmiz. O`z R Prezidenti I.A.Karimovning asarlarida milliy qadriyatlarini tiklashlarida milliy qadriyatlarini axloq odobni mustahkamlash uchun harakatlar qilinyapti. Biz demokratiya dunyoviy taraqiyot yo’lini tanladik. Rivojlangan davlatlar erishgan darajaga yetish uchun bosqichma-bosqich qadam tashlamoqdamiz^5 Demak milliy g`oya hayotiy va istiqboldir. U taraqiyotgan da`vat etadi va mamlakat fuqorolarini chinakam hamjihatlikka marifatga olib boradigan insonparvar mafkuradir. Milliy g`oya har qanday komunizm panislamizm panturkizm kabi zararli va umrini otab kelgan rad etadi. Vataniga xalqiga muxabatli odamgina yetuk manaviyatli va marifatlidir. Bunday odam o’z erkini boshqalarniki bilan birga deb biladi ularning yashash tarzi e`tiqodi va huquqini xurmat qiladi. Bizning buyuk vatandoshlarimiz Muhammad ibn Muso Xorazmiy (783-850), Ahmad Farg’oniy (798-861), Abu Nasr Farobiy (870-950), Abu Rayhon Beruniy (973-1048), Abu ali ibn Sino (980-1037), Boxovidin Naqshband (1318-1383). Alisher Novoiy (1441-1501), va boshqalar yetuk komil inson bo’lish uchun kurashganlar. Alisher Novoiyning yozishicha Naqshband uchun shoxu gado barobar edi. U gul saqlamas va o’zi ham kech kimga gul emasligidan faxrlanadi. Uning asarlarida kuylangan g`oyalar bugun ham bizda ibrat va saboq bo’lib kelyapti. Mustaqilik demokratiya va taraqiyot o’zaro uyg’un hamda bir - biri bilan bog’liq tushunchdir Agar mustaqillik bo’lmasa erkinlik va rivojlanish bo’lmaydi. Shaxs erkinligi millat erkinligidir alohida tushuncha emas. Shuning uchun 31 avgustda tinchlik parlamentar yo’l bilan mustaqillika erishganimizdan so’ng quydagi birinchi navbatdagi ikki vazifa kun tartibida turadi: Mustaqillikni mustahkamlash. Bozor iqtisodiyatiga asoslangan demokratik jamiyat qurish. Istiqlol yillarida bu ikki muamo bosqichma bosqich va muvafaqiyat bilan amalga oshirilyapti Iqtisodiy taraqiyot ijtimoiy siyosiy va ma`naviy marifiy yuksalish bilan uzviy aloqada kechishi lozim boshqacha aytganda xalqimizning o’zi amalga oshiradi. Boshqacha aytganda xalqimizning ma`naviy – marifiy savayasi bilimi bilan va malakasi bilan salohiyati madaniy darajasi qanchalik baland bo’lsa iqtisodiy taraqqiyot ham shuncha tezlashib erkin va farovon hayot qurish jarayoni tezlashadi.^6 Aholining har bir qatlami fuqorosi buni yaxshi anglab shunga qarab faoliyat olib borishi kerak. Ammo bu sohada muomolar ko’p. Zero demokratiya bu erkin yashash faoliyat ko’rsatish o’z irodasini ifodalash xuqularidan bemalol foydalanish va jamiyat ishlariga faol qatnashishni anglatadi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi bunga to’la kafolat beradi va har bir fuqoroning xuquqini himoya qiladi. Lekin demokratiya har bir insondan yuksak ma`naviyat egasi bo’lish ma`suliyat va jamiyat egasi bo’lish ma`sulyat va jamiyat oldidagi burchini his qilish talab qiladi. Agar xuquq qonunlari imkoniyatlar bersa, axloq, burch, o’zgalar manfiatini bilan hisoblashish insoniylik udumlari va vijdon masuliyat yuklaydi har bir shaxs manfiati bilan jamiyat manfiati chambarchas bog`liq ekanligini har soatda bizda bildiradi. Shuning uchun xuquq va burch erkinlik bilan ma`sulyat doimo bizga uzviy aloqada amal qiladigan tushunchalar. Ushbu tizimning markazida ma`naviyat, axloq odob, ma`rifat singari olmas qadriyatlar turmog’i kerak.  Milliy g`oya har qanday komunizm panislamizm panturkizm kabi zararli va umrini otab kelgan fikrlarni rad etadi. Vataniga xalqiga muhabatli odamgina yetuk manaviyatli va marifatlidir. Bunday odam o’z erkini boshqalarniki bilan birga deb biladi ularning yashash tarzi e`tiqodi va huquqini xurmat qiladi. Bizning buyuk vatan doshlarimiz Muhammad ibn Muso Xorazmiy (783-850), Ahmad Fargoniy (798-861), Abu Nasr Farobiy (870-950), Abu Rayhon Beruniy (973-1048), Abu ali ibn Sino (980-1037), Boxovidin Naqshband (1318-1383), Alisher Novoiy (1441-1501) va boshqalar tetuk komil inson bo’lish uchun kurashganlar . Alisher Novoining yozishicha Naqshband uchun shohu gado barobar edi u gul saqlamas va o’zi ham kech kimga gul emasligidan faxrlanadi. Uning asarlarida kuylangan g`oyalar bugun ham bizda ibrat va saboq bolib kelyapti. Mustaqilik demokratiya va taraqiyot o’zaro uygun hamda bir biri bilan bogliq. Buyuk davlat qurishdagi o’tish davrida o’zaro raqobat aql zakovat kurashi tadbirkorlik ishbilarmonlik xislatlari ham shu zaminda adolat o’zaniga tushadi. Demokratik jamiyatda kishining kishi tomondan noxaq ezilish zo’ravonlik qilishga yo`l qo’yilmaydi. Shunday qilib demokratiya tushunchasi qadimgi Yunonistonda vujudga keldi uning 3 ta shakli va 3 ta mezon bor. Milliy g`oyamizdagi bosh strategik g`oya 7 asosiy g’oyalar va tamoyillar demokratiya bilan chambarchas bog`liq va ular hamkorlikda bosqichma bosqichma rivojlanyapdi. III Demokratiya barcha sohalardagi shahsiy qobilyatni ostiradi raqobat va kim o’zarga poyqasiga bardosh berishni talab qiladi. Oz`R Prezidenti I.A.Karimov^7 shunday yozadi:”Biz hozir demokratik davlat qurishning boshlangich davrida yashayapmiz bu jarayon tugash uchun ancha vaqt kerek”  “Demokratiya” niqobi ostidagi yot g`oyalarning quydagi ko’rinishlari mavjud: I. Xudbinlik Uning bir nech jihatlari bor: 1.O’z istedoti va qobilyatinin ishga solib fikri va rejalarini hayotga tadbiq etish. Bu ijobiy xudbinlik jamiyat rivojiga yordam beradi. Ammo faqat o’zini o’ylamaydigan boshqalar mehnati evaziga boyishga intiluvchi shaxslar ham bor. Ular o’zlarini eng dono kuchli hisoblab atrofdagilar bepisand munosabatda bo’ladilar va jamiyat taraqqiyotiga foyda keltirmaydilar. Bunday manmanlikka asoslangan xudbinchilik aslida ma`naviy qashoqlik tufayli paydo boladi. “O`zim bolay” Falsafasi milliy vatanparvarlik tuyg`usini singdiradi. Bunday odam imon – e’tiqodni paymol etadi halol harom yaxshi yomonni farqlamaydi o’zlashtirib olsa bo’lgani , boshqasi bilan ishi yo`q. II. Nemis faylasufi Karl Popper o’zining “Ochiq jamiyat va uning dushmanlari” kitobida mustahkam milliy davlat demokratiya taraqiyotiga to’sqinlik qiladi degan fikrni olg`a suradi . Uning fikricha davlat kuchayishi ochiq jamiyat kishilarining erkin faoliyat ko’rsatishi fikri irodasining ifodalash qobilyatini ishga solishga to’sqinlik qiladi. Buning asosiy sababi davlat mavqeni egalab rahbarlarni fikri yagona bo’lib qolganligi bog`iladi. Bunday rahbarlar o’zlarini nuqsonlaridan holi tangidan yuqori deb hisoblaydilar. Natijada totalitar g`oya hukmronlik qilib turg’unlik ro’y beradi. Bunday sharoitda iqtisodiy va ijtimoiy taraqiyot to’xtaydi. Mustaqil O`zbekistondagi o’tish davrida davlatning islohatchilik ro’li katta bolishi tabiiy jarayondur. Demokratiya sharoitida davlat va uning tarkibiy qismi hokimiyatga munosabat o’zgardi. Bunda shaxs va davlat manfatlari uyg`unlashib boradi. Bunday sharoitda milliy g`oya demokratik qadriyatlarning xalq ongiga etiqodiga to’sqinlik qilmaydi qilolmaydi va davlatning ilohiylashiviga sabab bo’lmaydi. Buni quyidagicha izohlash mumkun: Milliy g`oya jamiyat mafkurasi lekin davlatniki emas. Milliy g`oya negizida vatanparvarlik millatparvarlik tuyg`usida yotadi. Bosh strategik g`oyada demokratik erkinliklar vatan ravnaqi har bir fuqoro hayotining farovanlishuvi ko`zda tutilgan.  Milliy g`oya davlatni va alohida shaxslarini ham ilohiylashtirmaydi. Milliy g`oya xalq tafakuri mahsulidir va milliy ma`naviy negizda tayanadi. Milliy g`oya umuminsoniy fikrlar ilmiy yutuqlarni singdirishni ko’zda tutadi. Shunday qilib milliy g`oya demokratik asosga ega. 7 mavzu: Ijtimoiy hamkorlik millatlararo totuvlik va dinniy bag`rikenglik REJA: Ijtimoiy hamkorlik g`oyasi. Millatlararo totuvlik g`oyasi. Diniy bag`rikenglik yoki tolerantlik g`oyasi. I Ijtimoiy hamkorlik deb turli millatga har xil ijtimoiy toifa, irq, dinga mansub kishilarning va turli guruhlarning umumiy maqsad yo’lidagi hamjihatligiga aytiladi.  Ijtimoiy hamkorlik murosa falsafasi bolib, xilma-xil fikr, qarashlarga ega bo’lgan turli guruhlar toifalarining umumiy maqsad yo’lidagi hamjihatligini ta`minlaydi.  Natijada jamiyatda tinchlik, totuvlik va barqaror taraqqiyotning mustahkam kafolati vujudiga keladi. Erkinlikning o’zi anglab olingan zaruriyatidir.  Buyuk qomusiy olim Abu Nasr Farobiy (870-950) ozining “Fozil odamlar sheri” asarida shunday yozgan edi: “Agar fikrlari va harakatlari jamiyat manfaatlariga xizmat qilmasa mamlakatni bunday kishilardan tozalash kerak”. Sho`ralarning mustabid tuzumi davrida yagona hukmron bo’lgan kommunistik mafkura sinfilylik va partiyaviylik shiori ostida odamni oq-qora bo`yoqlarda tasvirlashga harakat qilingan. Bu millatni ikkiga bolib tashlashga olib keldi. Yod singular ularning “dumlari” va xairixollar jismonan yo`q qilindi. Buning sababi shuki, sho’rolar mafkurasida sinfiy manfaatlari yagona partiya talablari umum insoniy g`oyalardan ustun turar edi. Jamiyat taraqqiyotida omma fikrini biz nuqtaga to’plab uning imkoniyatlarini bir o’zanga solib uni umumiy taraqqiyot yo’liga boshlash muhim ahamiyat kasb etadi. Ana shu jihatdan olganda O`zbekiston Istiqlolga erishgach Prezident I.A.Karimov rahbarligida yaqin o’tmishda keng tarqalgan illatlarga bahram berildi. Yoki boshqacha aytganda jamiyatning ijtimoiy siyosiy muhitini parakonda qilidigan odamlar fikrini chalgitadigan hodisalarga hodisalarga barham berildi. Bunda eng avvalo o’zimizga dushman qidirish jamiyatni bo’lib yuborishga yo’l qo`yilmaydi. Bizda bu kommunist bu dindor, bu darxiy o’zaro malomatlar yo`g`dirsh oqibatida to`gnashuvlar yo’lidan borilmadi. Aksincha o’tmishgi xatoliklar uchun ham barchasi birdek javobgar ekanligi muammolarini faqat hamjihat bolib bartaraf eta olish mumkunligini tog`ri tushundik shuning uchun mamlakatda va xalq manfaatlari yo’lida birlashish kuchlarini uyg’unlashtirish ehtiroslarga berilmay barcha imkoniyatlardan aql-idrok bilan foydalanish yo`li tutildi. Og`ir vazminlik muhokararlik sobitg’amlik andisha uzoqni ko’zlab ish tutish doimiy harakat tamoyiliga aylandi. Bugun mustaqil O`zbekistonda ijtimoiy peyularizm hayotni erkinlashtirish mulkning turli shaklari teng xuquqligini hamda xuquqiy kafolat yo’lidan borilmoqda. Bunday jamiyatda esa turli ijtimoiy guruhlar tabaqarar sinflar bo’lishi muqarrar. Ularning o’z iqtisodiy va siyosiy manfaatlari bir-biridan ma`lum darajada farq qilishi ham tabiydir lekin bu holat millatni bolib yubormasligi lozim. Aslida har bir ijtimoiy kuchning dunyo qarashi manfaatlarida turlicha bo’ladi va ular bir-biridan farq qiladi. Lekin ular uchun yagona yo’nalish sifatida.  Vatan ravnaqi Yurt tinchligi xalq farovonligi bo’lib qolaverishiga erishish juda muhimdir. Shunday qilib jamiyatda sun`iy ravishda bo’lib turli qarama qarshiliklarni mustaqillashtiradigan ta’limotlardan farqli ravishda milliy istiqlolimizning ijtimoyi hamkorlik g`oyasi turli partiya din qatlamiga mansub hilma xil jamiyat azolari qarashlaridagi tabiiy rang baranglikni uyg`unlashtiradi va umumiy taraqqiyot man`fatlariga boy sindirishga hizmat qiladi. Bu quyidagi shakllarda amalga oshiriladi:  Jamiyatni eng ustivor maqsad va man`fatlarini o`zida mujassam etadigan ilg`os g`oyalar milliy taraqqiyotni harakatga keltiruvchi kuchga aylanadi. Jamiyatdagi har bir ichtimoyi toyifa yoki guruh o`zining dasturiy maqsadlari va amaliy foliyatini ana shu ustivor milliy g`oyalar bilan uyg`unlashtirish milliy taraqiyotning zaruratiga aylanadi Har bir shahs ijtimoiy dunyo qarash va e’tiqodidan qat’iy nazar jamiyatini ustivor maqsad va ma`nfatlarini aks etiradigan milliy g`oyalarni amalga oshirishi uchun o`zini ma’sul deb bilish bu jarayoning asosiy tamoyili hisoblanadi  Aholining turli qatlamlari orasidagi munosabatlar va o`zaro hamkorlikni yaxshilash jamiyatning barqarorligining mustahkamlashga zamin yaratadi lekin shu hamkorlikning izdan chiqishi yaki munosabatlarning yomonlashuvi bu barqarorlikning buzilishiga olib keladi va milliy parokandalikni keltirib chiqaradi. Bunday holat halq tilida “ko`z qoyaman deb qosh chiqarish” deb ataladi. Yoki boshqacha aytganda beqarorlikni vujudga keltirishga intiluvchilar “o`rmonga ot ketsa, oluquruq baravar yonadi” deganlari kabi ish tutadilar ular uzgalarni yondirib o`zlari ham kalga aylandilar. Biz bundaylarga qarshi ogoh bo`lmog`imiz lozim. Ichtimoiy hamkorlikni mustahkamlash hammamizning birinchi navbatda davlat jamoat tashkilotlari jamiyatning ilg`or vakillari bo`lgan ziyolilar zimmasiga katta ma`suliyat yuklaydi  Hulosa shuki vatan ravnaqi yurt tinchligi va halq faravonligini ta`minlash uchun ijtimoiy hamkorlik muhitiga zarar etkazadigan barcha havf hatarlarni bartaraf etish uchun zarur chora tadbirlarni ko`rish kerak.  II. Millatlararo totuvlik g`oyasi umum insoniy qadriyat bo`lib turli hil xalqlar birgalikda yashay oligan mintaqa va davlatlar milliy taraqqiyotni belgilaydi shu yerdagi tinchlik va barqarorlik kafolati bo`lib xizmat qiladi. Bugungi kunda yer yuzida 6,9 milliarddan ko’proq aholi mavjud. Mustaqil O`zbekiston xududida 136 ta millat vakillari yashamoqda.  Xristianlik va islom singari jahon dinlarining muqaddas kitoblarida yozilishicha xudo tomonidan maxsus loydan avval erkak jinsidagi Adam yoki odam ato, so’ngra uning 7- qovurgasi va osha loydan ayol jinsidagi Yeva yoki momo havoni yaratgan. Har bir millat va xalq shu ikki odamning avlodlaridir. Har bir millatning oz qadriyatlari ham bor. Ular umuminsoniy qadriyatlar bir qismi bo’lib o’zaro chambarchas bog`langanlar. Umumiy qadriyat va xususiy manfaatlar bir-biriga zid kelishi yoki uyg`un bo’lishi mumkin. Bunda ma`lum mamlakatdagi milliy siyosat muhim ahamiyatga ega bo’ladi.  XXI asr boshida jahon mamlakatlarida 1600 (bir ming olti yuz) ta millatlar mavjud. Ular ikki guruhga ajratilgan: 1. Titulli millatlar. Ularning nomlari bilan ataluvchi davlatlar bor. Masalan: o`zbeklar-O`zbekiston, ruslar-Rossiya va boshqalar. 2. Titulsiz millatlar. Ularning nomlari bilan atalgan davlatlar yo`q. masalan: koryaklar, evenklar, eskimoslar, dunganlar va boshqalar.  O`zbekiston singari polietnik, ya`ni ko`p millatli davlatda ularning manfaatlarini uyg`unlashtirish, ular orasidagi totuvlikni ta`minlash taraqqiyotning hal qiluvchi omillaridan biridir. Buning sababi shuki, har bir millatning istiqboli boshqa xalqlar va mamlakatlarning taraqqiyoti, butun jahondagi vaziyat hamda imkoniyatlari bilan bog`liqdir. Xalqimizning “Qo`shning tinch-sen tinch” degan maqolida ana shu haqiqat nazarda tutilgan. Dunyodagi barcha mamlakatlar o`z qo`shnilarida yashayotgan millatlar orasida tinchlik, osoyishtalik, barqarorlik, hamkorlik, hamjihatlik, teng xuquqli munosabat bo`lmasa, ulardan hech biri o`zining porloq istiqbolini ta`minlay olmaydi. Ushbu g`oya bir jamiyatda yashab, yagona maqsad yo`lida mehnat qilayotgan turli millat va elatlarga mansub kishilar o`rtasidagi o`zaro hurmat, do`stlik, hamjihatlikning manaviy asosidir. Bu go`ya har bir millat vakillarining iste`dodli va salohiyatini to`la ro`yobga chiqarish uchun sharoit yaratadi va o`ha Vatan ravnaqi, yurt tinchligi, xalq farovonligi kabi ezgu maqsadlar sari safarbar etadi.  Mamlakatimizda bu g`oyani amalgam oshirishga katta e`tabor berilmoqda. O`z. R. Prezidenti I.A.Karimov O`zbekistonning bu sohadagi o`ziga xos siyosatini quyidagicha ta`kidlaydi: “Respublika aholisi o`rtasida ko`pchilikni tashkil qiladigan o`zbek halqining muqaddas burchi ona tilini, o`z milliy madaniyati va tarixini tiklashdagina iborat emas, balki birgalikda hayot kechiruvchi kam sonli xalqlarning taqdir uchun, ularning o`ziga xos ma`daniy-ma`naviy xususiyatlarini saqlab qolish uchun, kamol topishi va o`zligini namoyon etishi uchun ularga teng sharoit imkoniyatlar yaratib berish borasida mas`ul bo`lishdan ham iboratdir”.  Bunday muhit millatlararo munosabatlarda turli muammolar tug`ilishiga aslo yo`l qo`ymaydi va Vatan ravnaqi, yurt tinchligi, xalq farovonligi kabi umummillat amalga oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Necha ming yillik tariximiz shundan guvohlik bermoqdaki, oliyjanoblik va insonparvarlik, millatlararo totuvlikka intilish xalqimizning eng yuksak fazilatlaridan hisoblanadi. Bu boradagi atamalar avloddan-avlodga avaylab o`tkazib kelmoqda. Mustaqillik yillarida millatlararo totuvlik g`oyasi ilgari surilgan va amalda erishilgani O`zbekiston rivojida qo`lga kiritilgan eng katta yutuqlarining biridir. Mamlakatimiz rahbariyati milliy masalani oqilona, xalqaro tamoyillarga mos yo`l bilan yechish, millatlararo munosabatlarni uyg`unlashtirish chora-tadbirlarini ko`rdi. Bu borada konstitutsiyaviy talablar asosida ish tutildi. Yurtimizning ko`p millatli halqi ongida “O`zbekiston yagona vatan” degan g`oya asosida haqiqiy vatandoshlik tuyg`usini shakllantirish bu boradagi ishlarning muhim yo`nalishiga aylandi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 8-moddasida shunday yozilgan: “O`zbekiston halqini, millatidan qat`iy nazar, O`zbekiston Respublikasining fuqarolari tashkil etadi” deb aniq belgilab qo`yilgan. Bundan tashqari, Konstitutsiyamizda “O`zbekiston Respublikasi o`z hududida isteqomat qiluvchi barcha millat va elatlarning tillari, urf-odatlari va an’analarini hurmat qilishini ta`minlaydi, ularning rivojlanishi uchun sharoit yaratadi”, ta`kidlangan. Asosiy qomusimiz asosida bir hil talablar bo`yicha millati, jinsi, irqi va etiqoddan qa`tiiy nazar fuqarolik pasporti berildi, ya`ni muammo demokratik yo`li bilan hal etildi. Mustaqillikka erishgan sobiq SSSR ning 15 ta respublikalaridan bu muammo turlicha hal etildi. Masalan: Litviya, Litva, Estonyada yuz minglab rusiyzabon aholining bir nechtasiga fuqarolik berildi. Bunday muammo Gruziya, Ukrayina, Moldaviya va boshqalarda ham bor.  1992-yilda O`zbekistonda “Baynalminal madaniyat” markazi tashkil etildi. O`sha yili 12 ta milliy-ma`daniy markaz faoliyatlarini birlashtirgan bo`lsa, 2010-yilda ularning soni 125 taga yetdi. Mamlakatimizda isteqomad qilayotgan barcha millat va elatlarning o`z ona tilida o`qishi uchun keng imkoniyatlar yaratilgan. Masalan: o`rta maktablarda, oliy o`quv yurtlarida bunga amal qilinyapti ko`plab tillarda gazeta va jurnallar nashr etilyapti, teleko`rsatuv hamda radioeshitturiuvlar olib borilyapti va boshqa ishlar faoliyatining yaqqol dalilidir. Qayerdaki millatlararo totuvlik g`oyasining ahamiyati inqilob etilmasa jamiyat hayotida turli ziddiyatlar, muammolar vujudga keladi. Ular tinchlik va barqarorlikka havf soladi. Bugungi kunda jahonning yarim mintaqalarida sodir bo`layotgan milliy nizolar shundan dalolatlat beryapti. Millatlararo totuvlik g`oyasini amalgam oshirishda g`ov bo`ladigan eng hatarli to`siq tajovuzkor millatchilik shovinizmdir.  Buyuk davlatchilik shovinizm deganda yirik, kuchli davlatning o`z atrofidagi zaiflarni bosib olishi va keyinchali ularning tabiiy boyliklari, xom ashyosi xisobiga boqimanda bo`lib yashashiga tushuniladi. Jaxon tarixidan Rim, Germaniya, Arab xalifaligi singari imperiyalar mavjud bo`lganligi malum. Masalan: 1864-yildan 1873-yil oxirigacha Rossiya armiyasi Turkistonda urush xarakatlarini olib bordi va uni egalladi. Shundan so`ng beshta yo`nalishda mustamlakachilik siyosati olib borilgan. 1917-yil noyabrdan 1920-yil sentyabrgacha Bolshiviklar Turkistonni bosib oldilar va o`z hokimiyatlarini o`rnatdilar. Mustamlakachlik yangi bosqich va usullar bilan olib borildi. 1991-yilda dekabrgacha mustabid tuzim saqlandi. Biz uni tatalitar deymiz. Uning manosi shuki, barcha davlat organlari mavjud, lekin ular mustqil harakat qila olmadilar, chunki ularning ustida komunistik partiya mafkurasi hukmron edi. Sho`rolar davridagi XX asrning 20-30, 40-50 va 80-yillarida yuz minglarcha odamlar qatog`on etildilar “Birinchi navbatda bilimli, obro`li, ziyoli, raxbarlar, olimlar va sanatkorlar yoqotildi. Bu davrda rus tili davlat tiliga aylandi, bizning manaviyatimiz dinimiz taxqirlandi, tariximiz buzib yozildi.”  Mustaqillikka erishganimizdan so`ng O`z.R. Prezident I.A.Karimov tashabbuslari bilan xalqning manaviy ruxiy tiklanishi davlat siyosati darajasiga ko`tarildi va yuqoridagi buzg`unchilarga barham berildi. Hulosa shuki, faqat millatlararo totuvlik g`oyasiga tayanib umumiy maqsadlar yo`lida hamjixat bo`lib, Vatan ravnaqi, yurt tinchligi va xalq farovonligidek oliyjanob maqsadlarga erish mumkin. III. Diniy bag`rikenglik yoki tolerantlik g`oyasi turli xil diniy e`tiqodi ega bo`lgan insonlarning bir zamin va bir Vatanda ulug`vor maqsadlarga erishish uchun hamkor, hamjihat yashashni anglatadi. Din ijtimoiy hayotni, voqelikni, uning hodisalarini o`ziga xos tarzda aks ettiruvchi ijtimoiy ong shakllaridan biridir. U dastlab inson hayotining ibtidoiy davrida vujudga kelgan va o`sha zaminda yashagan insonlarning dunyoqarashini ham aks ettiradi. Din dunyo, inson va boshqa mavjudotlarning yaratishi, kelib chiqishi, hayotning ma`no-mazmuni, insonning yashashdan maqsadi kabi masalalarga ilohiy nuqtayi nazardan javob beruvchi dunyoqarashning shaklidir. U bugungi kunda ham shu vazifani ado etmoqda. Din o`z ichiga diniy dunyoqarashni, diniy marosimlarni va diniy tuyg`uni oladi. O`rta asrlar (ya`ni IV-XVI asrlarda) din ilm-fan, axloq, xuquq kabi madaniyatning barcha turlarini o`zida mujassamlashtirgan va ularga o`z ta`sirini o`tkazgan. Qadim zamoda din o`zida ma`naviy qadriyatlarni ja`mlagan. Milliy qadriyatlarning asrlar osha yashab kelayotgani ham dinning sharofatidandir. O`z R Prezidenti I.A.Karimov so`zlari bilan aytganda: “Din bizning qon-qonimizga, ongu shurimizga shu qadar teran singib ketganki, uni hech qanday kuch, hech qanday tashviqot bilan chiqarib bo`lmaydi”. Diniy e`tiqodning mohiyati umumiy ekaniga qaramasdan, dinlarning ko`rinishi xilma-xildir. Dunyoda juda sodda, qadimiy dinlar qatorida, jaxon ahamiyatiga moliklari ham bor. Ular tarixiy zaruratga qarab, turli davrlarda vujudga kelgan. 2010 yilga qadar yer yuzi aholisi 3 ta jaxon va 200 yuzga yaqin milliy dinlarga e`tiqod qilgan.  E`tiqod qiluvchilar soniga ko`ra 1-o`rinda buddaviylik yoki buddiyzm turadi. Unga 2,5 milliarddan ortiq odamlar sig`inadilar, 2-o`rinda Xristianlik (2 milliarddan ortiq), 3-o`rinda Islom dini (1milliard 600 milliondan ortiq kishi). Dunyodagi dinlarning barchasi ezguvlik g`oyalariga asoslanadi va yaxshilik, tinchlik, do`stlik kabi xususiyatlarga tayanadi. Odamlarni halollik, poklik, mehr-shavqat, birodarlik va bag`rikenglikka da`vat qiladi.  Jaxondagi barcha yirik dinlar bu dunyoni foniiy, o`tkinchi hisoblanadilar ular insonning yashashidan aslo maqsad bu xayrli, savobli ishlar qilib, boqiiy dunyo sinovlariga tayyorgarlik ko`rish Jannat saodatiga sazovor bo`lish degan g`oyani targ`ib etadi. Barcha dinlarda inson xayotining mohiyati, mazmuni, kishilar o`rtasidagi siyosiy, xuquqiy, axloqiy munosablatlarni tenglik va adolat munosabatlari asosida o`rnatish masalasi ozmi, ko`pmi o`z aksini topgan. Shuning uchun ham har bir vatandoshimiz, ayniqsa, yoshlar avvalo tarixini, ularning asl mohiyatini chuqur bilishi lozim.shu holdagina ularni g`arazliy maqsadlarini ko`zlab yurgan kuchlar yo`ldan chalg`ita olmaydi. Vatanimiz xududida islom dini targalguncha zardoshtlik, buddaviylik, moniylik, xristiyanlik, mazdakiylik, shamaniylik kabi dinlar ham mavjud bo`lgan. Ular negizida o`sha davirning betakror madaniyati vujudga keldi. Zardoshtlik ta’limotida ezgulik va yovuzlik o`ztasidagi doimiy kurashda oraliq yo`l yo`q,shuning uchun har biro dam bu kurashning u yoki bu tomonidan ishtirok etishga majbur. Bu dinning uch tayanchi bo`lib, ular fikrlar sofligi, so`z sobitligi, ammallarning insoniyligidan, iborat bu jixatlar zardushtiylikda “ezgu fikr, so`z, ish” tarzida ifodalangan. Ko`nfutsiylik talimotiga ko`ra odamlar ijtimoiy kelib chiqishiga ko`ra mavqeyi orqali emas, balki odamiylik, adolatparvarlik, haqiqatparvarlik, samimiyat kabi yuksak fazilatlar vositasida yuksak kamolotga erishish mumkin. Hinduiylik falsafasiga ko`ra inson o`z xayotida nimaki yomonlik qilsa oqibatsiz qolmaydi, buning uchun albatta, jazo oladi. “besh qo`l barobar emas” maqolida ifodalangan haqiqat ham bu dinda o`z ifodasini topgan. Sobiq sho`rolarning mustabid tuzimi davrida komunistlar mafkurasi dinlariga qarshi kurashda va daxriylik yoki xudosizlikni targ`ibot etdi 1918-yil 23-yanvarda bolshiviklar sardori xalq komunistlari kengashi raisi V.I.Ulyanov (Lenin) tomonidan “cherkovni davlatdan va maktabdan ajratish xaqida”gi dekretni imzoladi. Shundan so`ng barcha dinlar shu jumladan Islom diniga yuz minglarcha islomshunos olimlar imom-hatiblar etiqod qiluvchilar qatag`on qilindilar. 1990-yil 24-mart kuni Toshkent shaxrida O`zbekiston Oliy kengash sessiyssida deputatlar yashirin ovoz berish yo`li bilan I.A .Karimov saylandi. O`z nutqida yurtboshimiz deputatlarga bildirilgan ishonch uchun tashakkur isxor etdi, so`ng mamlakatimiz kelgusi taraqqiyoti uchun muhim bo`lgan quyidagi muammolarni muhokamaga taklif etdi:  1. O`zbekistonning yangi Konstitutsiyasini yozish va qabul qilish. 2. Xalqning ma`naviy-ruhiy tiklanishi. 3. Xaqiqiy tariximizni yozish. Siyosiy qaroridan so`ng bu muammolar shu kundan boshlab davlat siyosati darajasiga ko`tarildi. 1992-yil 8-dekabr O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilindi. 2002-yil 27 yanvar kuni o`tkazilgan referendumdan so`ng Konstitutsiyaga o`zgartirishlar kiritildi. Vijdon erkinligi bo`yicha 31-moddada qiyudagicha yozilgan.  “Hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlanadi, har bir inson xoxlagandagidek etiqod qilishi yoki xech qaysi dinga e`tiqod qilmaslik xuquqiga ega. Diniy qarashlarni majburan singdirishga yo`l qo`yilmaydi”. Tarixdan malumki asrlar davomida ona yurtimizda islom, zardo`shtiylik, nasroniylik va buddiylik kabi dinlar yonma-yon tinchlik, totuvlik va hamkorlikda yashaganlar. Yirik shaxarlarda masjid, cherkov, sinogogalarning mavjud bo`lishi va turli millat vakillarining diniy ammalarini erkin bajarishi kuzatilgan. Eng murakkab tarixiy davrlarda xam ular orasida diniy asosda mojarolar bo`lmaganligi xalqimizning bag`rikenglik borasida katta tajriba to`plaganidan dalolat beradi. Mustaqillik yillarida davlat qonuniy asosda barcha dinlarga va e`tiqod egalariga keng imkoniyat yaratib bergan.  Vatanimizda turli dinlar va ularning vakillari o`rtasida umumbashariy qadriyatlar birodarlikni mustahkamlashga katta e`tabor berilmoqda. Toshkentda o`tkazilgan “jaxon dinlari tinchlik yo`lida xalqaro anjumani buning amaliy isbotidir”.  Mustaqillik yillarida mamlakatimizda 16 ta diniy konfessiyalar faoliyat ko`rsatmoqdalar. Bu boradagi xuquqiy asoslar O`z R Konstitutsiyasi 31-moddasi va Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to`g`risidagi qonunda o`z ifodasisni topgan. Ular tinchlik, totuvlik va hamkorlikda yashayaptilar. Ular mafkuramizning bosh strategic g`oyasi ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot qurish uchun tayanch bo`lib xizmat qiladi.

O’zbekistonda erkin, demokratik jamiyat qurish vazifasini amalga oshirish jarayoni demokratiyaning umuminsoniy va milliy-ma'naviy qadriyatlari uyg’un ekanligi e'tirof etiladi. Demokratiyaning asosiy belgisi u yoki bu mamlakatda xalqni oliy Hokimiyatning amalga oshiruvchi manbai ekanligini e'tirof etishdir. Ayni paytda turli xalqlar xalq Hokimiyatining shakli va mazmunini turli davrlarda turlicha talqin etishlari mumkin. Masalan, demokratiyaning antik davrdagi talqini bilan Evropadagi Hozirgi zamon talqini Ham aynan bir xil emas. Qaysiki, muHim demokratik milliy va umuminsoniy qadriyatlar va tamoyillar turli xil siyosiy rejimlarda, unga mos ravishda shu mamlakat va mintaqadagi xalqlarning milliy-madaniy, tarixiy va boshqa an'analarida o’zining Hayotiy ifodasini topgan.

Bugun shuni aloHida qayd etish mumkinki, demokratiya turli xil milliy-madaniy sharoitlarda yashay olish xususiyatiga ega ekanligini isbotladi. Bu degani bir, tomondan demokratiyaning milliy xususiyatlari mavjudligini ko’rsatsa, ikkinchidan uni turli xalqlar, millatlar hayotida, davlatchilik qurilish an'analarida namoyon bo’lishidan dalolatdir. Shunda o’zining milliy-ma'naviy qadriyatlariga tayanmagan, uni hisobga olib, ayni paytda umuminsoniy qadriyatlar, tamoyillar bilan uyg’un bo’lmagan demokratiyani haqiqiy demokratiya yoki demokratik jamiyat deb bo’lmaydi. Bu soHada hamon ayrim bahslar mavjud. Uni tahlil etish va munosabat bildirish haqiqatni anglashga yordam beradi. Masalan: “Sharq demokratiyasi”, “G’arb demokratiyasi”ni tushunish bo’yicha: bir tomondan, demokratiyani umuminsoniy qadriyat ekanligiga tayangan holda uni “Sharq”, “G’arb” ko’rinishlariga bo’lib o’rganishga nisbatan e'tirozli fikrlarning mavjudligidir. Yoki, bunday yondashuv bugungi globallashuv jarayoniga to’g’ri kelmaydi, hozir ko’proq globallashuv jarayoni to’g’risida gapirish lozim deyyuvchilar Ham borligida ko’rinadi. Sharqona demokratiyani qo’llash orqasida o’zimizning ayrim qusurlarimizni “yashirish” holatlari bor degan nuqtai nazar. Ikkinchidan, Sharqona demokratiya orqali “Sharqni” ulug’lash, faqat yutuqlarni ko’rish, bir tomonlama unga mahliyo bo’lish, o’zini maqtash kayfiyati mavjud. Shuning uchun ham uni bo’lib o’rganish, uning o’rtasida “Xitoy devorini” qo’yish to’g’ri emas, degan nuqtai nazardir. Yana bir qarashda esa “Sharq” va “G’arb”ga xos bo’lgan demokratiyaning o’ziga xos xususiyatlarini e'tirof etish yaqqol ko’zga tashlanadi.

Avvalo, “Sharq” va “G’arb” atamalari to’G’risida tabiiy yondashganda bu tushuncha umume'tirof etilgan va keng jamoatchilikka yaxshi singganligi ma'lum. Ayni paytda u tobora kengroq ma'no-mazmun kasb etib bormoqda. U bugun siyosiy-ijtimoiy, ma'naviy ma'no kasb etayotganligini Ham ta'kidlash lozim. Bundan tashqari, “Sharqona demokratiya” yoki “G’arbona demokratiya” atamasini aloHida-aloHida tarzda ishlatilishi demokratiyaning umuminsoniy ma'no-mazmuniga, umume'tirof etilgan qadriyat sifatida uning umumiy mohiyatiga soya tashlamaydi. Boshqacha aytganda, “Demokratiya” (Sharqda ham G’arbda ham) umume'tirof etilgan tushuncha. Bu sohada o’zaro bahs, keskin ixtiloflar yo’q. Muammo: 1) “Sharqona” yoki “G’arbona” demokratiya o’rtasidagi farqni anglashda kimning qanday tushunib yondoshishi bilan bog’liq. Bunda muammo demokratiyaning umumiy, yagona mohiyatida emas, uning o’ziga xos milliy-ma'naviy xususiyatlarini farqlash, e'tirof etish bilan bog’liq. Albatta “Sharqona” demokratiya to’g’risida fikr yuritib uni “G’arb” demokratiyasidan ustun qo’yishga, yoki G’arb demokratiyasini sharqdan ustun qo’yishga, uni kamsitishga bo’lgan urunishni ham, yoki Sharqona demokratiya to’g’risida gapirganda uni faqat ijobiy jihatlarini bo’rttirib, ayrim nuqson, zararli, zamon ruhiga mos kelmaydigan, bugungi dunyo e'tirof etgan qadriyatlardan orqada qolgan tomonlarini ham hisobga olmaslik mumkin emas. Shuning uchun ham unga qanday ma'no berish, uning mazmun-mohiyatini xolisona yondoshib munosabat bildirish bilan bog’liq.

Har bir xalqning milliy ongida shu xalqqa xos va mos bo’lgan, tarixan shakllangan asosiy jiHatlar borki, u shu xalqning ruHiyatini, mentalitetini, xarakterini ifodalaydi va ular mamlakatning siyosiy tizimida o’zining izlarini qoldirmasligi mumkin emas. Albatta dunyo taraqqiyotida demokratiya umuminsoniy qadriyat sifatida turli xalqlar, millatlar tafakkuri va turmush tarziga singgan, e'tirof etilgan va shunga mos e'tibor berilayotgan, amal qilib kelinayotgan boshqarish uslubidir. Bu umumiy qonuniyat. Ayni paytda, ana shu umumiy qonuniyatning ikkinchi muhim bir jihatini hisobga olmaslik ham mumkin emas. Bu har bir xalqning hayot tarzi, mentaliteti, demokratiyani His etish, anglash va unga amal qilish xususiyatining mavjudligi bilan bog’liq. Hamma xalqlar uchun yagona siyosiy idora etish uslubi ham, yagona jamiyat andozasi ham yo’q. Birini ikkinchisidan afzal ko’rish ham mumkin emas. Umuminsoniy qadriyatga aylangan demokratiyaning hamma uchun muhim va ahamiyatli bo’lgan jihatlarini tan olib, uni har bir xalqning milliy-ma'naviy ruhiyati asosida qaror topishi va umuminsoniy hodisaga aylanishini e'tirof etmaslik jamiyat rivojiga, demokratik taraqqiyot mantig’iga to’g’ri kelmaydi. Demokratiya qanchalik umuminsoniy ma'no va qadriyat kasb etmasin, uning negizini, unga ruhiy kuch-quvvat beradigan, uni boyitib turadigan, rang-barangligini ta'minlaydigan “milliylik”, “milliy ruhiyat” milliy-ma'naviy qadriyatlardir. Demokratiya milliylikni, milliy ruhiyatni hisobga olmasa, unga tayanmasa, o’z mohiyatiga zid bo’lib qoladi.

Bugun “milliy davlatchilik”, “milliy demokratik davlatchilik”, “milliy demokratiya”, “Sharqona” yoki “G’arb”demokratiyasi degan atamalar o’ziga xos ma'no va mazmunga ega. Demokratiyaning hamma xalqlar va mamlakatlar uchun yagona bo’lgan mutlaq andozasi yo’q. Dunyoni yagona jamiyatga olib borishga da'vo qilgan “Kommunizm g’oyasi” qanchalik mantiqqa zid hodisa bo’lgan bo’lsa, bugun demokratik taraqqiyot yo’lining o’ziga xos xususiyatlarini tan olmaslik ya'ni “demokratiyaning milliy-ruhiy negizini”, xalqlarning milliy-ma'naviy qadriyatlarini, xususiyatlarini tan olmaslikka olib boradi. Bu orqaga qaytish va «yagona g’oya» asosida demokratiyani an'anaviy tushunishni e'tirof etish bilan barobar bo’lgan bo’lur edi. Bizda “Sharqona demokratiya” deganda uni ayrim kishilar tomonidan faqat ijobiy jihatini bir tomonlama idrok etish xollari mavjud bo’lishi mumkin. Yoki uni faqat “maqtash”, “ideal”, “andoza” sifatida yoshlar ongiga singdirishga harakat qilish ham befoyda va samarasiz bo’lib, jamiyat Hayotiga salbiy iz qoldirishi aniq. Lekin bu bilan demokratiyaning milliy-ma'naviy xususiyatlari, ko’rinishlari mavjudligidan ko’z yumib bo’lmaydi. “Sharqona demokratiya” atamasini qabul qilishda, yangi qarashlar, stereotiplar qanday asosda shakllanmoqda? Bu bugungi mustaqillik va demokratik taraqqiyotdagi, tafakkurdagi yutuqlarning samarasi bilan bog’liq. Bugun O’zbekistonda demokratik jamiyat qurar ekanmiz, bizda demokratiya bilan bog’liq bo’lgan dunyo e'tirof etgan demokratik qadriyatlarga, yoki “G’arb demokratiyasi”ga ham, Sharqona demokratiyaga Ham to’g’ri kelmasdan, undan orqada qolayotgan ayrim salbiy qusurlar bilan bog’liq hodisa deb qarash mumkin. Uning ijtimoiy-iqtisodiy, ma'naviy va vaqt, makon bilan uzviy tutash nuqtalari mavjud. Ayrim salbiy qusurlarimizni, Sharqona xususiyatlar bilan bog’lab, umume'tirof etilgan demokratik qadriyatlardan, tamoyillardan chekinib qolayapmiz, deb bo’lmaydi. Masalan, demokratiya “Qonun ustuvorligiga” asoslanadi. Qonun ustuvorligi ta'minlanmasa, demokratiya bo’lmaydi. Yoki demokratiya inson huquq va erkinligining ustuvorligiga asoslanadi. Qonun ustuvorligiga amal qilinmasa, yoki inson huquq va erkinliklarining buzulishi bilan bog’liq ayrim nosoG’lom holatlarni “milliy hodisa” sifatida baHolash bilan to’liq qo’shilib bo’lmaydi. U ayrim kishilar, mansabdor shaxslar, ijtimoiy guruhlar faoliyati bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Aslo milliy hodisa emas. Bu masalada yaxlit Holda u yoki bu millatni ayblab bo’lmaydi. Ayrim millatga xos befarqlik ko’rinishlari, unga ko’nikish, ichki qo’rquv holatlari bo’lishi mumkin. U ham chuqur o’zining tarixiy ildizlariga ega bo’ladi. Demokratiya, erkinlik, oshkoralik uning oldini olishni kafolatlab borgan sari u asta-sekin barham topib boradi.

Siyosiy hayot muqobillik asosida rivojlansa hayotbaxsh bo’ladi. Siyosiy institutlar xilma-xilligi ham, mafkuralar xilma-xilligi ham demokratiyaning siyosiy Hayotdagi amaliy ifodasidir. Bu G’arb uchun ham, Sharq uchun ham umume'tirof etilgan qadriyat. Lekin u qaysi mamlakatda xalqning turmush tarzi, mentaliteti, siyosiy xulq-atvori bilan uyg’unlashib ketgan bo’lsa unga ko’proq erishgan. Qaerda aksincha bo’lsa, ayrim muammolar mavjud. O’zbekistonda qonun ustuvorligi asosida qo’yilgan, umum e'tirof etilgan demokratiya bilan bog’liq ayrim qadriyatlarni Hali hayot tarzimizga, tafakkurimizga, amaliy hayotimizga to’la singib ketmaganligi ijtimoiy Hayotda ayrim muammolarning saqlanib qolishiga sabab bo’lmoqda. Bu demokratiyaning xususiyatlarini anglash, uni ijtimoiy Hayotga tadbiq etishga ham tegishlidir. Demokratiyaning milliy xususiyatlarini tan olishni, ayrimlar o’ylayotganidek, o’zining ba'zi qusurlarini bekitish deb bo’lmaydi. Qolaversa, G’arb monarxiya, Sharq ham podshohlik hokimiyatini boshidan kechirgan. Har ikkisida ham bu hokimiyatning ayrim ijobiy tomonlari bilan birga asosan inson erkinligi va huquqlariga, demokratik tamoyillarga to’g’ri kelmagan ayrim qusurlari mavjud bo’lganligidan ko’z yumib bo’lmaydi. Bugungi G’arb demokratiyani Hayotga tadbiq etish sohasida nisbatan yutuqlarga erishgan bo’lsa, unga birdaniga, osongina ega bo’lmagan. Masalan, G’arb mamlakatlari bugun e'tirof etilayotgan demokratiyaga erishish uchun bir necha asrlarlik vaqt sarflagan. AQShda liberal-demokratik institutlar bilan boG’liq Respublika qurilishi XVIII asrning oxirlarida qaror topgan bo’lsa, Frantsiyada uzil-kesil XIX asrning oxirida amalga oshganligini ko’ramiz. Italiya va Germaniyada esa demokratiya ikkinchi jahon urushidan keyin, G’arbiy Evropaning uchta mamlakati: Gretsiya, Portugaliya va Ispaniyada XX asrning 70- yillar o’rtalarida, Sharqiy Evropaga demokratiyalashish 80-yillarning oxiriga to’g’ri keldi.

Jamiyat hayotida demokratik qadriyatlarning chuqur joy olib borishi xalqning siyosiy-madaniy ongi, ularning siyosiy demokratiya va bozor munosabatlarining asosiy talablari, tamoyillarini qabul qilish hamda tadbiq etishga tayyorlik darajasiga ham bog’liq. Boshqacha aytganda, har bir xalq siyosiy o’z-o’zini tashkil etish shakllariga, mexanizmlariga tayyor bo’lib etishishi ham zarur. Bu uzoq davom etadigan, uzluksiz jarayon bo’lib, muayyan tarixiy tajribaga ega bo’lishni ham taqozo etadi. Demokratiyaning G’arbona ko’rinishi kimgadir “afzal” tuyulayotgan bo’lsa, bu G’arbona demokratiyani birtomonlama ko’rish, unga ortiqcha baHo berib, uning milliy-ma'naviy xususiyatlarini e'tirof etmaslikni anglatadi yoki Sharqona demokratiyaning zamondan orqada qolgan jihatlari, mentalitetimizdan chuqur joy olgan ayrim nosog’lom steriotiplarni o’zgartirishga ehtiyoj mavjudligini ko’rsatadi. Sharqona demokratiya ham umume'tirof etilgan demokratik tamoyillarga tayanadi. Ayni paytda o’zining mintaqaviy, umumiy, milliy-ma'naviy xususiyatlarini hisobga olishni anglatadi. Bu sharq xalqlarining tarixan qaror topgan qadriyatlaridagi o’ziga xos milliy xususiyatlaridir. Ular xalqlarning tafakkur tarzida, urf-odat va an'analarida siyosiy hayot, inson, jamiyat va davlatga qarashda amal qiladigan o’ziga xos siyosiy-madaniy xulq-atvor ko’rinishlarida namoyon bo’ladi. Bu xalqimiz hayotida qadim-qadimdan jamoa bo’lib yashash ruHiyatining ustuvorligi, oila, mahalla, el-yurt tushunchalarining odamlar qalbidan chuqur o’rin olib, ota-onaga, mahalla-ko’yga, jamoatga yuksak hurmat va e'tibor bilan qaralishi, kattalarga hurmat, kichiklarning izzat qilinishi, onalarga va umuman ayol zotiga aloHida ehtirom ko’rsatilishi, sabr-bardoshlik va meHnatsevarlik, mehr-oqibatli bo’lish bilan boG’liq tamoyillar avlodlardan - avlodlarga o’tib kelayotgan qadriyatlardir. Bunday qadriyatlar tabiiy ravishda demokratiyaning umuminsoniy tamoyillari bilan o’zaro munosabatda, uzviy bog’liq. Lekin bir narsani hayotda kuzatish mumkin, ayrim hollarda milliy-ma'naviy qadriyatlarga tayanish demokratiyaning umuminsoniy tamoyillaridan ko’ra ustunroq bo’lib qolish hollari ayrim kishilar faoliyatida uchraydi. Masalan, qonun ustuvorligi demokratiyaning umumbashariy qadriyatlaridan hisoblanadi. Unda milliy manfaatlar ham o’zining ifodasini topgan. Lekin, masalan, kattaga hurmat deb yoki mening mahallam deb, ayrim uchraydigan salbiy hatti-harakatlarni yashirsak, noqonuniy hatti-harakatlardan ko’z yumsak bu jamiyat hayotiga, har birimiz uchun ham yomon oqibatlarni sodir bo’lishiga sabab bo’lishi, o’zimiz ham unga sababchi bo’lib qolishimiz mumkin. Bunday holatda haqiqatni aytish va ayta olish Sharqona demokratiyaga zid bo’lgan holat emas. Shu uchun ham u ko’pchilikning hayot tarzi va faoliyatidagi xulq-atvor normasiga, qadriyatga aylanishi zarur. Sharqona demokratiya “axloq” va “ma'rifat” munosabatlari hamda an'analarga ko’proq bog’langanligi bilan ham farq qiladi. Bu hech qachon demokratiyaning umumbashariy qadriyatlariga soya solmaydi.

G’arb demokratiyasida ham xuddi shunday xususiyatlarni keltirib, uni G’arb hayot tarzi va ko’nikmalariga nisbatan qiyosiy talqin etish mumkin. Ayni paytda u ko’proq “an'analar”ga emas, uni hisobga olgan holda qonunga, shaxs erkinligi, Sharq nuqtai nazaridan yondoshganda qonun asosidagi “individualizm”ga asoslanib, fuqaro siyosiy madaniyatiga chuqur singganligini ko’ramiz. Bundan G’arb demokratiyasi jamoani, milliy-ma'naviy xususiyatlarni mutlaqo tan olmaydi, u jamoatchilikdan Ham, insoniy meHr-oqibat munosabatlaridan Ham mutlaqo begona, degan xulosa kelib chiqmaydi. Sharqning o’ziga xos jihati demokratiyani individuallik bilan jamoaviylikni mushtarak holda qabul qilib, u bilan (oila, guruh, jamoa, mahalla, davlat) uyg’un holda ko’rishida ko’proq namoyon bo’ladi. Unda individ (shaxs) erkinligi va manfaatlarining jamoa fikri, manfaatlari bilan o’zaro munosabatida jamoaning fikri, manfaatlarining ayrim holatlarda ustuvorligi mavjud. Uni inkor etib bo’lmaydi. Bu individ, alohida shaxs manfaati jamoaga zid qo’yiladi, degan ma'noni bermaydi. Buni qaysidir darajada jamiyat va shaxs munosabatlarini, shaxs hayoti faoliyatini jamiyatdan tashqarida emasligi, aksincha u bilan bog’liqlik falsafasiga tayanadi deyish mumkin. Shaxsning erkinligi, huquqlari jamoat manfaati bilan ko’proq bog’liq holda qaralishi bilan farq qiladi.

G’arbda to’g’ri deb topilgan individning qonun asosidagi ayrim hatti-harakati, xulq-atvorini Sharq an'anasiga ko’ra jamoatchilik osongina qabul qilmasligi va qonunga zid bo’lmasa ham to’g’ri deb hisoblamasligi mumkin. Bunga G’arb ko’proq qonunga asoslangan holda baho bersa, Sharq jamoatchilik, qadriyatlar, an'analarni hisobga olib uni qonun bilan muvofiq ko’radi hamda baho beradi. Rag’batlantiradi yoki jazolaydi ham. Shuning uchun Sharqda qonun ijtimoiy axloq ko’rinishlari bilan doimo o’zaro muvozanatda bo’ladi. Shaxs xatti-harakatiga baho berganda, umume'tirof etilgan qonuniy me'yorlar bilan birga an'anaviy me'yorlar, axloq ko’rinishlari Ham ustuvorlik kasb etadi. Lekin bu qonuniy asoslarga zid bo’lmaydi. Qonun ustuvorligi shu jihatdan ham ko’proq hayot tarzimizga singib bormoqda. Lekin hali hamma ham unga to’liq ko’nikib olgani yo’q. An'anaviy holatlarda mo’ljallarimizga faqat axloq normalari nuqtai nazardan qarash, ayrim holatlarda qonunni ham “chetga” chiqarib, unga noqonuniy tarzda yondoshish oqibatida jamoatchilik fikri, jamoa nufuzi, sha'ni, or-nomusining qonuniy asoslardan ustuvor kelib qolish hollari hayotimizda uchraydi.

Bu yaxshimi yoki yomon, degan savolga javob berish oson emas. Agarda yaxshi deb javob bersak, o’z manfaatiga va qonuniy-huquqiy holatiga to’g’ri kelmasligini anglab etgan kishi o’z “erkinligini” kamsitilgan deb his etishi mumkin. Agarda yomon deyiladigan bo’lsa, unda biz o’zimizning ayrim xususiyatlarimizga, an'analarimizga, jamoaga nisbatan tarixan shakllanib kelgan qadriyatlarga nisbatan hurmatsizlik qilgan bo’lamiz. To’g’rirog’i kimdir shunday qarashi va baho berishi aniq.

Shuning uchun qonunlarda inson haq-huquqlari aniq ifodalanishi, inson manfaatining ustuvorligi qonunan e'tirof etilishi shart. Qonunga tayanish va qonun asosida muammoni hal etish umume'tirof etilgan demokratik qadriyatdir. “O’zbekiston Respublikasida demokratiya umuminsoniy printsiplarga asoslanadi, ularga ko’ra inson, uning hayoti, erkinligi, sha'ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanadi.” (13-modda) deyiladi. Shunga asoslanish va tayanib ish ko’rish Sharq va G’arb demokratiyasi uchun ham umumiy, mushtarak nuqtalardir.

Demokratiyaning Sharqona va G’arbona ko’rinishlari ham milliy-ma'naviy xususiyatlarni e'tirof etadigan, unga tayanadigan umuminsoniy moHiyat kasb etadi. Demokratiyaning qanday shakli bo’lishidan qat'iy nazar milliy-ma'naviy xususiyatlardan ozuqa oladi, unga tayansagina umuminsoniy qadriyatga aylanib boradi. Bu xalqlar hayotida muhim o’rin tutadi. Demokratik jamiyat qurishni kafolatlaydi.

Demokratiyaning biron-bir ko’rinishini mutlaqlashtirib bo’lmaydi. Demokratiyaning milliy xususiyatini, umumbashariy tamoyillarini tan olishni jamiyat rivoji, davlat va jamiyat qurilishi, uni erkinlashtirish jarayonlari taqozo etadi. O’zbekistonda demokratiyaning Sharqona xususiyatlarining e'tirof etilishining moHiyatini shunda ko’rish mumkin. Shuning uchun ham mamlakatimizda demokratiyaga milliy va umumbashariy qadriyat sifatida qaralmoqda. Aks holda biron-bir davlat yoki jamiyat qurilishi boshqa davlat yoki xalqlar uchun yagona andoza bo’lib xizmat qilavergan bo’lar edi. Bu esa demokratik taraqqiyotning xilma-xilligiga, rivojlanish modellarining rang-barangligiga to’g’ri kelmaydi. 
4-savol.Umuminsoniy qadriyatlar inson ma'naviy, ijtimoiy kamolotining qandaydir alohida, boshqalardan ajralgan tomoni emas. Umuminsoniy qadriyatlar milliy va mintaqaviy qadriyatlarning umumlashgan ifodasidir. Umuminsoniy qadriyatlar butun insoniyatga xos qadriyatlar asosida tashkil topadi va rivojlanadi. Ular ayni vaqtda barcha milliy qadriyatlarning bir-biriga yaqinlashishi va rivojlanishiga ham xizmat qiladi.

Insonparvarlik g’oyalariga sadoqat, demokratiya, ijtimoiy adolat hamma erda barqaror bo’lishiga intilish, inson huquqlari poymol etilishiga yo’l qo’ymaslik, hamma xalqlarning milliy mustaqillik uchun bo’lgan kurashlarini himoya qilish, kishilarni do’stlik, hamkorlik va hamdardlikka chorlash, hamma erda tinchlik, osoyishtalik qaror topishiga harakat qilish, atrof-muhitni toza saqlash umuminsoniy qadriyatlarning hozirgi kunda katta ahamiyat kasb etayotgan jihatlaridir.

Bu qadriyatlar butun insoniyat tomonidan qo’lga kiritilgan fan, texnika, madaniyat, ijtimoiy ishlab chiqarish munosabatlarini rivojlantirish borasidagi yangi jihatlar, demokratiya, qonunchilik, adolatni barqarorlashtirish borasidagi yutuqlardan ham iborat bo’lib, ulardan oqilona foydalanish respublikamizni jahondagi rivojlangan davlatlardan biriga aylantirish ishiga xizmat qiladi. Bu borada biror chekinishlarga, milliy mahdudlikka va kalondimog’likka yo’l qo’yish nihoyatda katta yo’qotishlarga olib kelishi mumkin.

Shu jihatdan O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi muqaddimasida O’zbekiston xalqi:

• inson huquqlariga va davlat suvereniteti g’oyalariga sodiqligini tantanali ravishda e'lon qilib,

• hozirgi va kelajak avlodlar oldidagi yuksak ma'suliyatini anglagan holda,

• o’zbek davlatchiligi rivojining tarixiy tajribasiga tayanib,

• demokratiya va ijtimoiy adolatga sadoqatini namoyon qilib,

• xalqaro huquqning umume'tirof etilgan qoidalari ustunligini tan olgan holda,

• respublika fuqarolarining munosib hayot kechirishlarini ta'minlashga intilib,

• insonparvar demokratik huquqiy davlat barpo etishni ko’zlab,

• fuqarolar tinchligi va milliy totuvligini ta'minlash maqsadida,

• o’zining muxtor vakillari siymosida O’zbekiston Respublikasining mazkur Konstitutsiyasini qabul qiladi deyilgan.

O’zbekiston suveren demokratik davlat bo’lib, xalq davlat hokimiyatining asosiy manbai hisoblanadi. Bu haqda Konstitutsiyaning 13-moddasida shunday deyilgan: «O’zbekiston Respublikasi demokratik umuminsoniy printsiplarga asoslanadi, ularga ko’ra inson, uning hayoti, erkinligi, sha'ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanadi.

Demokratik huquq va erkinliklar Konstitutsiya va qonunlar bilan himoya qilinadi»( O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. -T.: O’zbekiston, 2003. 11-b.). Demak, demokratik davlatda xalq davlat hokimiyatining asosiy manbai bo’lib, umuminsoniy tamoyillarni amalga oshirish orqali inson va jamiyatning farovonligini, barcha xalqning turmush darajasini oshirib borishga erishadi.

Katta ijtimoiy va tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’lgan mintaqaviy qadriyatlardan yana biri - jamoatchilik fikridir. Jamoatchilik fikri odamlar o’rtasidagi bir-biriga yaqinlik, o’zaro hurmatning ifodasi bo’lib, keng foydalanish mumkin bo’lgan qadriyatdir.

Xulosa qilib aytganda, qadriyatlar jamiyat tarixiy taraqqiyoti jarayonida shakllangan va rivojlangan, o’tmishda, hozirgi kunda va kelajakda ham ijtimoiy taraqqiyotga ijobiy ta'sir etadigan, kishilar ongiga singib, ijtimoiy ahamiyat kasb etgan moddiy, ma'naviy boyliklardir. Shu nuqtai nazardan, tarixiy tajriba, an'analarning meros bo’lib o’tishi - bularning barchasi yangidan yangi avlodlarni tarbiyalaydigan qadriyatlarga aylanib qolishi lozim.

Demak, milliy qadriyatlar umuminsoniy demokratik tamoyillar bilan uyg’unlashtirilsa, shundagina jamiyat taraqqiyotining rivojlanishida uning o’rni alohida ahamiyatga ega bo’ladi. Ammo sho’rolar davrida qadriyatlar bir tomonlama yoritilar, bu borada ko’p tadqiqotlar olib borilgan edi. Lekin milliy qadriyatlarning mavjudligi e'tibordan chetda qolar edi. Bunday “tadqiqot”lardan maqsad har bir millatning o’z muayyan tarixiy tajribasi asosida o’z qadriyatlari tizimi shakllanganiga qadar kishilarning e'tiborini tortmaslik, demokratiyaning umumjahon va umumbashariy tamoyillari esa sinfiy asosda talqin etilar edi. Tanlab olingan va umumjahon tamoyillar va qadriyatlar ichida eng nufuzli joyni ulug’ millatning qadriyatlari egallab turardi.

«Bugungi kunda, - mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov ta'kidlaganidek, - an'anaviy qadriyatlarimizni demokratik jamiyatning qadriyatlari bilan uyg’unlashtirish kelajakda yanada ravnaq topishimizning jamiyatimiz jahon hamjamiyatiga qo’shilishining garovidir»( Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo’lida. T.6. –T.: O’zbekiston, 1998. 135-b.). Shu nuqtai nazardan, umumbashariy demokratik tamoyillarni qaror toptirish, ko’p bor ta'kidlanganidek, jamiyatimiz taraqqiyotidagi eng murakkab masalalardan biridir. Ayniqsa, bu uzoq vaqt totalitar tuzum asoratida yashagan sobiq ittifoq makonida, jumladan, O’zbekistonda ham uning illatlaridan butkul qutula olmagan jamiyatda yanada murakkabroq kechadi. Ana shu murakkab jarayonni, ijtimoiy-siyosiy larzalarga olib kelmaslikning yo’llaridan biri, qonun ustuvorligi tamoyilidir.