Sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti kadrlarni innovatsion boshqarish

I BOB. “KADRLARNI INNOVATSION BOSHQARISH” FANINING MAQSADI VA VAZIFALARI


1.1. Innovatsion boshqaruvning paydo bo‘lishi, shakllanishi va asosiy xususiyatlari.
1.2. Kadrlarni innovatsion boshqarish tushunchasi, tamoyillari, usullari va vazifalari.
1.3. Kadrlarni innovatsion boshqarish obyekti sifatida innovatsiyalar va yangiliklar.
1.4. Kadrlarni innovatsion boshqarishning roli va ahamiyati.
1.5. Kadrlar tizimining ishlashi: innovatsion rivojlanish, o‘sish, regressiya, turg‘unlik, inqiroz, barqarorlashish.


1.1. Innovatsion boshqaruvning paydo bo‘lishi, shakllanishi va asosiy xususiyatlari

Bozor iqtisodiyoti sharoitidagi zamonaviy tashkilotlarining muhim xususiyatlaridan biri – bu asosiy vazifasi tashkilotning barqaror ishlashini ta’minlash bo‘lgan ish boshqaruvdan rivojlanish boshqaruviga o‘tish hisoblanadi. Darhaqiqat, bugungi kunda “stabillik” va “barqarorlik” atamalari mutlaqo boshqacha ma’noga ega. “Stabillik” deganda tashkilot xuddi mexanizm kabi, bir maromda va qat’iy belgilangan algoritmga muvofiq ishlashni ta’minlash tushuniladi. Ushbu tartibdan chetga chiqish nomaqbul hisoblanadi. Aynan shunday yondashuv menejmentning klassik ta’limotida ustun keldi va aynan stabillikni ta’minlash, o‘zgarishlarning past darajasi bilan ajralib turadigan muhitda ishlaydigan tashkilotning eng muhim vazifalaridan biri bo‘lib kelmoqda. Barqarorlik esa doimiy o‘zgarishlarni, beqarorlikni taqozo etadi, bu tashkilotning uzoq muddatli istiqboldagi muvaffaqiyatli (foydali) ishini anglatadi. Ushbu yondashuvda gap ishlash haqida emas, balki tashkilotning rivojlanishi haqida, ya’ni o‘z vaqtida to‘xtamaydigan, sifatli o‘zgarishlarni keltirib chiqaradigan, bir holatdan ikkinchi holatga o‘tadigan jarayon haqida boradi. Rivojlanish tendensiyalarini tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, rivojlanishning ikkita asosiy turi mavjud: ekstensiv va intensiv iqtisodiy o‘sish. Shu bilan birga, cheksiz resurslar va ulardan ekstensiv foydalanish vaqti o‘tganligiga shubha yo‘q. Ishlab chiqarishga jalb qilingan mehnat va kapital yangi intellektual mahsulotlar asosida o‘z sifat va mahsuldorligini o‘zgartirishi kerak. Bundan tashqari, ishlab chiqarish omillari sifatining tizimli ravishda yaxshilanishi, ularning yangi kombinatsiyasi bilan to‘ldirilgan holda, iqtisodiy samaradorlikning keskin o‘sishiga olib keladi. Shunday qilib, bugungi kundagi menejmentning amaliy sohasi zamonaviy iqtisodiyotning real sektorida ishlab chiqarishni rivojlantirishni boshqarish hisoblanadi. Ushbu holat innovatsion menejmentning mustaqil iqtisodiy fan sohasi va kasbiy faoliyat sifatida paydo bo‘lishiga olib keldi.

Menejmentning umumiy fanida bo‘lgani kabi, innovatsion menejment uchun ham asosiy nazariy qoidalar va tushunchalarning evolusion rivojlanishi xarakterli hisoblanadi. Innovatsion menejmentni rivojlantirishda to‘rtta mustaqil bosqich mavjud: faktorial yondashuv, funksional konsepsiya, tizimli va vaziyatli yondashuvlar. Faktorial yondashuv fan va texnikani mamlakat iqtisodiy salohiyatini rivojlantirishning muhim omillaridan biri sifatida ko‘rib chiqish bilan tavsiflanadi. Ilmiy tadqiqotlar va ishlanmalar sanoat korxonalarining ishlab chiqarish salohiyatini rivojlantirishning doimiy va muhim omillari sifatida qaralib kelindi. Ilmiy kadrlar, moddiy-texnik baza, ilmiy uskunalar va axborot fondlari tashkilotning ilmiy-texnik salohiyatining tarkibiy omillari sifatida baholanib kelindi. Faktorial yondashuv har bir tarkibiy qism uchun baholash mezonlarini ishlab chiqishni va ilmiy-texnik sohaning miqdoriy kengayishi bilan bog‘liq bo‘lgan, asosan, ekstensiv rivojlantiruvchi vositalardan foydalanishni taqozo etgan. Ushbu davr ilmiy-texnik salohiyat, uni baholash va rivojlanishni prognoz qilish sohasida chuqur izlanishlar va amaliy ishlanmalar paydo bo‘lishi bilan tavsiflanadi. Innovatsion jarayonlarni boshqarish uchun modellashtirish sohasida korrelatsion va regression bog‘liqliklar asosida qurilgan statistik faktorial modellar ustun keldi. YaTTlarni boshqarish amaliyotida sermehnatlik me’yorlariga, ITTKI (Ilmiy tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish) larning moddiy va kapital intensivligiga, ishchilarning turli toifalari soni va nisbati me’yorlariga asoslangan me’yoriy rejalashtirish va tashkil etish usullari keng tarqaldi.
Funksional konsepsiya innovatsion menejmentni boshqaruv funksiyalari va boshqaruv qarorlarini qabul qilish jarayonlari to‘plami sifatida ko‘rib chiqadi. Innovatsiyalarni boshqarish funksiyalarining turli xil tamoyillariga asoslangan turli xil tasniflari mavjud. Shu bilan birga, menejment funksiyasi deganda innovatsion jarayonga ma’lum boshqaruv ta’sirlarini, innovatsiyalarni rejalashtirish, tashkil etish va boshqarish, shuningdek, prognozlashni amalga oshirishga imkon beruvchi boshqaruv faoliyatining nisbatan ajratilgan yo‘nalishlari tushuniladi. Funksional konsepsiya innovatsiyalarni boshqarishda mehnatni maqbul taqsimlash, boshqaruv bo‘ginlarini ixtisoslashtirish va har bir qabul qilinadigan boshqaruv qarorini optimallashtirishga asoslangan. Funksional konsepsiya bo‘limlar va xizmatlarga oid maxsus qoidalar, lavozim yo‘riqnomalari, vakolat va vazifalarni topshirish asosida innovatsiyalarni boshqarishning protsessual jihatlarini puxta tartibga solish bilan tavsiflanadi. Funksional konsepsiya doirasida har bir boshqaruv funksiyasida qaror qabul qilish jarayonlarini iqtisodiy-matematik modellashtirish eng faol rivojlanishga erishdi. ITTKI boshqarish amaliyotida YaTT tematik rejalarini shakllantirishning optimallashtirish modellari, ish jadvalini tuzish, shu jumladan tarmoqli rejalashtirish usullari, tashkilotning tashkiliy tuzilishini optimallashtirish modellari keng qo‘llanildi. Ko‘pincha, ushbu modellar tizimli xarakterga ega bo‘lmagan va innovatsiyalarni boshqarishning alohida funksiyasi uchun mahalliy optimallashtirish yechimlarini topishga imkon berishgan. Innovatsion menejmentga tizimli yondashuv tashkilotni rivojlanishning endogen (ichki) va ekzogen (tashqi) omillarini hisobga olgan holda ma’lum rivojlanish maqsadlariga erishishga yo‘naltirilgan o‘zaro bog‘liq elementlar majmuidan iborat bo‘lgan murakkab tashkiliy tizim sifatida ko‘rib chiqishni taqozo etadi. Tizimli yondashuv boshqaruv qaroriga ta’sir etuvchi omillarning butun majmuasini dinamik ravishda ko‘rib chiqishni va ularni innovatsion muhit rivojlanishining tashqi va ichki tendensiyalari bilan o‘zaro bog‘liq holda ko‘rib chiqishni ta’minlaydi. Innovatsion sohadagi hozirgi vaziyat innovatsion menejment bo‘yicha an’anaviy qarashlarni sezilarli darajada o‘zgartirishni talab qiladi, chunki boshqaruv obyektining o‘zi jiddiy o‘zgarishlarga uchraydi. Innovatsion jarayonlar uzilib qolishadi, yechilayotgan muammolarning murakkabligi va ularning tez o‘zgaruvchan tashqi omillarga bog‘liqligi kuchayadi. Zamonaviy sharoitlarda innovatsiyalar muammolari haqidagi tushunchalarning o‘zgarishi innovatsion menejmentga vaziyatli yondashuvning rivojlanishini ta’minladi. Ushbu yondashuv sanab o‘tilgan tushunchalardan har birining yutuqlarini aniq innovatsion vaziyatlar uchun sintez qiladi. Vaziyat deganda, ma’lum bir vaqt ichida tashkilot faoliyatiga yoki ma’lum bir innovatsion loyihani ishlab chiqishga ta’sir qiluvchi omillarning qiymatlar to‘plami tushuniladi. Vaziyatli yondashuv innovatsiyalar muvaffaqiyatining tashqi va ichki omillarini tahlil qilish, xatti-harakatlarning mumkin bo‘lgan variantlarini tizim­lashtirish va mavjud vaziyat uchun maqbul bo‘lgan boshqaruv qarorlarini sintez qilish imkoniyatini o‘z ichiga oladi. Ushbu boshqaruv konsepsiyasining innovatsion menejment nazariyasiga qo‘shgan muhim hissasi shundaki, u muayyan vaziyatlarda qaror qabul qilish uchun aniq usullarni qo‘llash bo‘yicha ko‘rsatmalar beradi. Vaziyatli yondashuv menejer uchun fan tomonidan ishlab chiqilgan va amalda qo‘llaniladigan turli xil vositalardan ijodiy foydalanish uchun katta imkoniyatlar ochadi, shu bilan birga vaziyatga mos keladigan nazorat usullarini tanlash uchun katta mas’uliyat yuklaydi. Hozirgi vaziyatda menejerning innovatsion sohadagi faoliyati yuqori ijodkorlikni, chuqur kasbiy tayyorgarlikni va intuitsiyani talab qiladi, bunda uni san’atga o‘xshatish mumkin.
Innovatsion menejmentning maqsadi va vazifalari.
Innovatsion menejmentning pirovard maqsadi – innovatsion jarayonlarni samarali tashkil etish va innovatsion mahsulotlarning yuqori raqobatbardoshligini ta’minlash asosida tashkilotning barqaror rivojlanishini ta’minlash. Zamonaviy sharoitda firmada innovatsion jarayonlarni tashkil etish samaradorligi mezonlari innovatsion faoliyat xarajatlarini va innovatsion mahsulotlarni sotishdan olinadigan daromadlarni o‘lchashga imkon beradigan iqtisodiy ko‘rsatkichlardir. Menejment innovatsion tashkilotning barcha tashqi va ichki elementlarining samarali va izchil ishlashini ta’minlashga mo‘ljallangan. Innovatsion tizimning bunday holati uyg‘unlashtirish deb ataladi. Aynan uyg‘unlashtirish, ya’ni innovatsion tashkilotni rivojlantirishda uyg‘unlashtirishga erishish – bu innovatsion menejmentning asosiy maqsadi. Innovatsion tashkilotga nisbatan uyg‘unlashtirish vazifasi endogen va ekzogen jihatlarga ega. Endogen uyg‘unlashtirish – bu innovatsion tashkilotning barcha ichki tarkibiy elementlarining, uning quyi tizimlarining muvofiqlashtirilishni anglatadi. Endogen uyg‘unlashtirishni ta’minlash uchun firma ichki innovatsiyalarini boshqarishning maxsus tizimini yaratish kerak. Ekzogen uyg‘unlashtirish innovatsion tashkilotni atrof-muhitning super tizimlari bilan muvofiqlashtirishni talab qiladi va innovatsion faoliyatni maqsadli yo‘naltirish bo‘yicha maxsus protseduralar va tashqi muhit cheklovlarini hisobga olgan holda amalga oshiriladi. O‘zining mazmuni va vaqti jihatidan innovatsion tashkilotni uyg‘unlashtirish strategik va operatsion shaklga ega. Uyg‘un­lashtirishning strategik shakli innovatsion tashkilotning uzoq muddatli omon qolishini ta’minlaydi va strategik innovatsion maqsadlar va loyihalarni shakllantirishga qaratilgan strategik menejment tomonidan ta’minlanadi. Operatsion uyg‘unlashtirish tanlangan rivojlanish strategiyasini amalga oshirish vositasi sifatida ishlaydi va innovatsion tashkilotda operatsion menejment tizimlari tomonidan ta’minlanadi.
So‘nggi paytlarda MDH mamlakatlarining ba’zilarida iqtisodiy islohotlar dasturi o‘zgarishlarga muhtoj ekanligi aniq bo‘ldi. O‘zgarishlarni tezlashtirishni rag‘batlantiruvchi yangi mexanizmlarga, yangi ko‘rsatmalarga ehtiyoj paydo bo‘ldi. Odatdagi tashkilotlarni isloh qilish dasturi mamlakat iqtisodiyotini qayta qurishda sifat jihatidan yangi bosqich boshlanganidan dalolat beradi. Ko‘pgina sohalardagi tashkilotlar o‘z muammolariga tobora chuqurroq kirib bormoqda, turli sabablarga ko‘ra ular ishlab chiqarishni va kreditorlar oldidagi o‘zlarining moliyaviy majburiyatlarini qayta tuza olishmayapti, ish jarayonlarini tartiblashtira olishmayapti va investorlarni jalb eta olishmayapti. Va aksariyat moliya bozorlarining rentabellik darajasi pasayganligiga qaramasdan hamda naqd pul oqimlari iqtisodiyotning real sektoridan boshqa boradigan joyi yo‘qdek tuyulsa-da, ular hozircha u yerga borishmaydi yoki yetarli darajada yo‘naltirilmayaptilar. Hozirgi kunda ko‘plab tashkilotlari innovatsion siyosatni samarali olib borishga va investorlarning mablag‘larini o‘zlashtirishga tayyor emaslar. Tajribadan shu narsa ko‘rinib turibdiki, tashkilotlarning asosiy muammolari – bu boshqaruv tizimining samarasizligi, ularning faoliyatida innovatsion strategiya mavjud emasligi va ko‘pchilikning faqat bugungi kunda qanday qilib omon qolish haqida o‘ylashi. Va agar bozorni sayoz darajada bilishni, moliyaviy boshqaruvning samarasizligini hamda xarajatlarni yomon boshqarishni hisobga olinsa, faqat tashqi makroiqtisodiy muhit o‘zgarishi investorlarni bunday tashkilotlarga sarmoya kiritishga majbur qilmasligi aniq bo‘ladi. Qabul qilingan qarorlarning oqibatlari, mulkning xavfsizligi va undan samarali foydalanish uchun tashkilot rahbarlarining aksiyadorlar oldida haqiqiy javobgarligining yo‘qligi ularni yanada qo‘rqitmoqda. Shunday qilib, islohot makro darajadan ma’lum bir tashkilot darajasiga tushishi kerak, tashkilotlar qayta qurish, biznes jarayonlarini qayta tuzish va tegishli shart-sharoitlarni yaratish va davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash bilan bozor sharoitida yashashni o‘rganishlari kerak. Shu bilan birga, innovatsion boshqaruv tizimini shakllantirish tashkilotning tijoriy muvaffaqiyatida ham, mamlakat iqtisodiy rivojlanishida ham eng muhim omilga aylanmoqda.