Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti filologiya fakulteti 4-kurs talabasi Abdumurodova Go‘zalning tilshunoslik nazariyasi fanidan

Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti filologiya fakulteti 4-kurs talabasi Abdumurodova Go‘zalning tilshunoslik nazariyasi fanidan “Tilning fonemalar tizimi” mavzusida tayyorlagan mustaqil ishi.

REJA:

REJA:

• Fonemaning til birligi ekanligi
• Fonologik ziddiyat va uning ko‘rinishlari
• Fonemalarning o‘rganilish tarixi. Trubetskoy nazariyasi.

Fonologiya – tilshunoslikning til tovush qurilishining strukturaviy (tuzilmaviy) va funksional (vazifaviy) qonuniyatlarini, tilning eng mayda, ma’no bildirmaydigan birliklari – bo‘g‘inlar, fonemalarning tuzilishi va amalda qo‘llanishini o‘rganuvchi bo‘limi.
Ruschex tilshunosi N.S. Trubetskoyning aniqlashicha, fonema bilan fonetika o‘rtasidagi o‘zaro munosabat shundan iboratki, har qanday fonologik tavsifning ibtidosi ma’no farqlovchi tovush ziddiyatlarini aniqlashdir. Fonetik tavsif esa boshlang’ich nuqta va moddiy asos sifatida qabul qilinadi.
Ayniqsa, fonemaning rivojlanish asoslarining rivojlanishiga I.A. Boduen de Kurtene katta hissa qo’shdi: fonema g’oyasi va uning prinsiplari ilk marta uning asarlarida ishlab chiqilgan.

Boduen de Kurtene tadqiqotlari negizida

Leningrad fonologik maktabi
Moskva fonologik maktabi
Fonema zamonaviy ma’nodagi mustaqil tilshunoslikfani sifatida 20-asrning 20 – 30 yillarida shakllandi. Uning yaratuvchilari N.S. Trubetskiy, russhveysar olimi S.O. Karsevskiy, rusamerika tilshunosi R.S. Yakobsonlar bo’lib, ular 1928-yil Gaagada bo’lib o’tgan tilshunoslarning birinchi xalqaro kongerissida fonemaning asosiy g’oyalarini bayon etganlar.
Trubetskoyning “Fonologik Asoslari” (1939) Kitobi Fonema Taraqqiyotidagi Eng Muhim Bosqich Bo’lgan.
Fonema paydo bo’lishining ilk asoslari 19-asr oxirlarida nemis olimi I.Vinteler va ingliz olimi G.Suitasarlarida, umumnazariy jihatlari keyinchalik F. de Sossyur tadqiqotlarida shakllangan.

O‘zbek tili fonemasini rivojlanishiga hissa qo‘shgan olimlar

D. Polivanov
V.V. Reshetov
A. Nurmonov
A. Abdulazizov

Fonema fonetika kabi quyidagi turlarga bo’linadi

• Umumiy fonema
• Xususiy fonema
• Tarixiy (diaxronik) fonema
• Tasviriy (sinxronik) fonema

Xususiy fonema umumiy fonemaning metod va tamoyillariga asoslangan holda, u yoki bu tilning fonologik tizimini o’rganadi. O’z navbatida, umumiy fonemaga material beradi.