Sharof rashidov nomidagi samarqand davlat uniuversiteti raqamli texnologiyalari fakulteti

A = P(h1 – h2) = mg(h1-h2)
Bu ifoda yo’lga bog’liq, emas, demak og’irlik kuchlari maydoni potensialdir.
Markaziy kuchlar maydoni ham potensial maydon hisoblanadi.
Jismning yoki jismlar sistemasining ish bajarish qobiliyatini xarakterlovchi fiizik kattalik energiya deyiladi.
Energiya ikki xil bo’ladi. Kinetik energiya — xarakat energiyasi, potensial energiyani esa — holat (vaziyat) energiyasi deb ataladi.
1.2. Egilish masalasi haqida.
Egilish — tashqi kuchlar taʼsirida yoki temperatura oʻzgarishi tufayli materiallar yoki buyumlar (balka, toʻsin, xari, qobiq va boshqalar) ning oʻqi yoki oʻrta sirti egrilanishi; deformatsiya turi. Materiallar qarshiligi fani nuqgai nazaridan binokorliqda toʻsin va plitalar, mashinasozlikda val va shesternya tishlari, temir yoʻl vagonlarining oʻqlari ham balka deb qaraladi. Balkalar tashqi kuchlar taʼsirida egiladi.
Fizikada-tashqi kuch, temperatura, elektr va magnit maydonlari taʼsirida jism shakli va oʻlchamlarining oʻzgarishi. Elastik va plastik xillari bor. Chuqurroq o'rganilganda cho'zilish-siqilish, buralish, egilish va siljish turlariga bo'linadi. Jismga tasir qiluvchi kuchlarning turiga qarab deformatsiya turlarini kuzatish mumkin. Tashki kuch taʼsiri toʻxtagandan keyin deformatsiya yoʻqolsa (jism oʻz holiga qaytsa) elastik deformatsiya, saqlansa (jism oʻz holiga qaytmasa) plastik deformatsiya yuz beradi. Elastiklik va plastiklik nazariyasida qattiq jism deformatsiyasiga oid harakat va kuchlanish oʻrganiladi. Elastik deformatsiyalanuvchi qattiq jism yoʻq, har qanday qattiq jism tashqi kuch taʼsirida plastik deformatsiyalanadi. Plastik deformatsiya temperatura, tashki kuch va deformatsiya tezligiga bogʻliq. Tashki kuch maʼlum vaqt davomida bir xil taʼsir qilib tursa, deformatsiya vaqt oʻtgan sari oʻzgara boradi; bu hodisaga yoyiluvchanlik deyiladi. Temperatura koʻtarilishi bilan yoyiluvchanlik ortadi. Tashki kuch ortib borgandagi deformatsiya aktiv (faol), tashki kuch kamayib borgandagi deformatsiya passiv (sust) deformatsiya deyiladi. Deformatsiyaning choʻzilish, siqilish, egilish, buralish xillari mavjud. Mutlaq deformatsiyaning jism boshlangʻich oʻlchami (shakli)ga nisbati nisbiy deformatsiya deyiladi. Deformatsiyaqonunlari materiallar qarshiligi, puxtaligi, inshootlar mustahkamligi va h.k.ni hisoblashda tatbiq qilinadi;
Geologiyada — tektonik harakatlar natijasida tog jinslarining shakli va hajmi oʻzgarishi. Deformatsiyaga uchragan tog jinslarining tarkibi baʼ-zan butunlay oʻzgarib ketadi.

Ko’pincha amaliyotlarda ko’priklarning ramalari, imoratlarning ayrim qismlari, vagonning o’qlari va hokozolar egilish deformatsiyasiyasiga uchraydi.

Egilish deganda-bo’ylama o’qqa perpendikulyar yuklar yoki shu o’q orqali o’tuvchi kuchlar jufti ta’siridagi g’o’lachaning deformatsiyalalanishiga aytiladi.
Egilish deb - Bunday kuchlar ta’sirida g’o’laning to’g’ri chiziqli geometrik o’qi egri chiziqqa aylanadi, sterjenning bunday deformatsiyasiga aytiladi Materiallar qarshiligi fanida “to’sin ”so’zi juda keng ma’noni anglatadi.
Amalda shunday hollar uchraydiki, qurilmalar qismlarining
ko'ndalang kesimlarida ikki va undan ko‘p kuch omillari vujudga keladi.
Qurilma qismi (element)ning bir necha oddiy deformatsiyalami keltirib
chiqaradigan kuchlar ta’siriga qarshiligi murakkab qarshilik deb ataladi.
Bunday elementlami mustahkamlik va bikirligini hisoblashda kuchlar
ta’sirining mustaqillik qoidasiga asoslaniladi. Murakkab qarshilikning
quyidagi xillari mavjud:
a) qiyshiq egilish;
b) markazdan tashqari cho'zilish-siqilish;
d) buralib egilish.
Ko’pincha amaliyotlarda ko’priklarning ramalari, imoratlarning ayrim qismlari, vagonning o’qlari vahokazolar egilish deformatsiyasiga uchraydi. Egilish deganda - bo’ylama o’qqa perpendikulyar yuklar yoki shu o’q orqali o’tuvchi kuchlar jufti ta’sirida g’o’lachaning deformatsiyalanishiga aytiladi.
Egilish deb - Bunday kuchlar ta’sirida g’o’laning to’g’ri chiziqli geometrik o’qi egri chiziqqa aylanadi, sterjenning bunday deformatsiyasiga aytiladi Materiallar qarshiligi fanida “to’sin ”so’zi juda keng ma’noni anglatadi.

Materiallar qarshiligi fanida “to’sin ”so’zi juda keng ma’noni anglatadi. Masalan: turli xil val, o’q, bolt va tishli g’ildirakning tishlari va boshqlar mustaxkamlik, bikrlik va ustivorlikka oid loyihalash –hisoblash jarayonlarida to’sin deb qaraladi. To’sin (balka) deb - Ikki uchi tayanchlarda yotadigan va egilishga qarshilik ko’rsatuvchi g’o’lalar(brus) ataladi.
To’singa tashqi og’irliklar va tayanchlarning reaktsiyalari ta’sir etadi. Bular ta’sirida to’sin egiladi va o’qi qiyshayadi. Egilishda to’sinning ko’ndalang kesimlarida eguvchi momentlar M va ko’ndalang kuchlar vujudga keladi. Shuning uchun kesimning har bir nuqtasida normal va urunma kuchlanishlar ta’sir qiladi.
Tekis egilish deb - Agar barcha tashqi yuklar (tayanch reaktsiya bilan birga) to’sinning bo’ylama o’qidan o’tuvchi bitta tekislikda yotsa va bu tekislik simmetriya tekisliklari bilan ustma-ust tushsa, uholda egilish ham simmetriya tekislikda hosil bo’lsa , bunday egilish tekis egilish deyiladi.
Qiyshiq egilish deb - To’singa kuyilgan yuklar uning simmetriya tekisligida yotmasa, bunday egilishga qiyshiq egilish deyiladi.
Ko’ndalang egilish deb - Agar kesimda eguvchi moment tashqari a ko’ndalang kuch mavjud bo’lsa bunday egilish ko’ndalang unday egilish deyiladi. To’sinning ko’ndalang kesimlaridagi ichki zo’riqishlarni kesimlarda paydo bo’luvchi kuchlanishlar muvozanatlaydi. Bu degani eguvchi momentni normal kuchlanish, kesuvchi kuchni esa urunma kuchlanish muvozanatlaydi. Demak, normal kuchlanish faqat eguvchi momentga , urunma kuchlanish esa kesuvchi kuchga bog’liq ekan.
To’sinlarda o’q orqali o’tuvchi kuchlar kesimida hosil bo’ladigan zo’riqish kuchlarini aniqlash uchun kesish usulidan foydalaniladi. To’singa kuyilgan tashqi kuchlardan tashqari, tayanchlarning ham to’singa ta’siri tashqi kuchlar qatoriga kiradi. Shuning uchun to’sinlarning hisoblashni tayanch reaktsiyalarini aniqlashdan boshlanadi.
Tayanch. To’sin tayanchlarining turlari Tekislikda joylashgan to’sinlarga oid tayanchlar uch xil bo’ladi. Tayanchlarning turlarini batafsil o’rganib chizamiz
1.3 Egilishda to’sin tayanchlarning turlari.

1. 
   Sharnirli qo’zg’aluvchan tayanch; Bu tayanch asosan balkaning tayanchdagi uchini vertikal ko’chishiga qarshilik kiladi va shu yo’nalishda reaktsiya hosil bo’ladi.2.Tayanch. To’sin tayanchlarining turlari
   
2. 
   Tekislikda joylashgan to’sinlarga oid tayanchlar uch xil bo’ladi.
   

Tayanchlarning turlarini batafsil o’rganib chiqamiz.
1.Sharnirli qo’zg’aluvchan tayanch:
Bu tayanch asosan balkaning tayanchdagi uchini vertikal ko’chishga qarshilik qiladi.

2. Qo’zg’almas sharnirli tayanch; Bu tayanchdagi to’sin uchi chiziqli yo’nalishlarda ko’cha olmaydi, shu sababli ikki yo’nalishda reaktsiya kuchlari paydo bo’ladi.

3. Qistirib maxkamlangan tayanch. Bu tayanchdagi to’sin uchining chiziqli va burchakli ko’chishlari cheklanadi hamda uchta tayanch reaktsiya kuchlari vujudga keladi.Tayanch reaktsiya kuchlarini aniqlash uchun statikaning tekislikdagi muvozanatlik shartlaridan foydalaniladi. bu shartlardan ikkitasi noma’lumlarni topish uchun uchinchisi esa tekshirish uchun qo’llaniladi.
Bu tayanchdagi to’sin uchining chiziqli va burchakli ko’chishlari cheklanadi hamda uchta tayanch reaktsiya kuchlari vujudga keladi.

.3.Statik aniq va statik aniqmas masalalar

Materiallar qarshiligi kursida ko’riladigan masalalar, statik aniq va statik aniqmas masalalarga bo’linadi.
Statik aniq to’sinlar deb-Agar to’sinning tayanch reaktsiyalari faqat statika tenglamalari yordamida aniqlansa, bunday to’sinlar statik aniq to’sinlar deyiladi.