Шаҳриёр сафаров

«Аббос менга китобни берди»
гапи 
«Аббос деган йигитнинг борлиги»
(экзистенционал 
пресуппозиция) ва 
«унинг менга китобни берганлиги»
(фактив пресуппозиция) ѐки бермаганлиги (нофактив 
пресуппозиция) ҳақида хулосавий ҳукмларнинг юзага 
келиши табиийдир. Булар оддий мантиқий хулосалардир. 
Аммо лисон фақат турғун, ягона бир қолипга 
солинган, доимий мазмунга эга бўлган бирликлар тўплами 
эмаслигини яхши биламиз. Лисоний фаолиятда шундай 
ҳолатлар юзага келадики, уларни бевосита, олдиндан 
берилган ягона бир андозага биноан тавсифлаб бўлмайди. 
Хусусан, 
«Менинг онам мендан ѐшроқ»
нутқий бирлигини 
олайлик. Ҳар қандай кишидан сўрасанг, уни маъно 
жиҳатидан ғалати туюлишини, мантиқий нормадан 
чекиниш эканлигини айтади. Бундай баҳо билан гапнинг 
семантик 
пресуппозициясини 
аниқлаб 
бўлмайди, 
фақатгина у 
«Х У га нисабан ѐш»
қолипига тушади: 
а
) Барно Шалоладан ѐш; 
б) Менинг опам Барнодан ѐш; 
в) Барно мендан ѐш; 
г) Менинг онам мендан ѐш. 
Албатта, онанинг ўз фарзандидан ѐш бўлиши мумкин 
эмас. Мазмуний ва пресуппозицион ғайритабиийликни 
йўқотиш учун гапнинг махсус (алоҳида турдаги) қўлланиш 
матнига 
мурожаат 
қилишга 
мажбурмиз. 
Нутқий 

---

128 
қурилмаларнинг бундай қўлланиши билан қизиққан Жон 
Лайонз 
My mother is younger than I am – «Менинг онам 
мендан ѐш»
кўринишидаги гапларнинг мазмундорлигини 
таъминловчи ягона восита нутқ вазияти, контекст 
эканлигини алоҳида таъкидлаган эди (Lyons 1977: 419). Ўз 
тиббий кўрсатмаларини онасининг тиббий варақаси билан 
қиѐслаѐтган одамнинг ҳайратли гаплари: 
«Ё тавба! Менинг 
онам мендан ѐш! Албатта, гап ѐшда эмас, лекин у 
ҳақиқатдан ҳам мендан ѐш, тиббий кўрсаткичларга 
қаранг
!» 
Диққат қилинг: сўзлаѐтган шахс айтаѐтган гапининг 
маъносиз туюлишини сезиб, изоҳ бермоқда, яъни 
онасининг ундан ѐш кўриниши тиббий кўрсаткичларга 
боғлиқ эканлигини уқтирмоқда. Демак, пресуппозиция ва 
ҳар қандай маъно ифодаси билан боғлиқ бўлган бошқа 
ҳодисаларнинг воқеланиши, лисоний тус олиши учун 
маълум миқдорда нутқий вазият контексти талаб қилинади. 
Семантик ва прагматик прессупозицияни фарқлаш, 
уларни ягона бир лисоний-мантиқий фаолиятнинг икки 
мустақил қисмларига ажратишга сабаб бўлмоқда. Ҳолбуки, 
лисоний ва мантиқий ҳаракатлар ягона бир фаолият 
доирасида ижро этиладиган, бири иккинчисини тақозо 
этувчи ҳодисалардир. Семантикани, лисоний бирликлар 
маъносини ушбу лисондан фойдаланувчининг дунѐ 
ҳақидаги билимидан холи ҳолда қараш хатодир. Доимий 
ҳамкорликда ижод қилишаѐтган америкалик семасиологлар 
Ж.Катц ва Ж.Фодор ҳамда уларнинг шогирдлари 
семантикани контекстдан холи, сўз ва гапларнинг 
қандайдир доимий, турғун маъноси билан шуғулланувчи 
соҳа деган ғояни сингдиришга қилган ҳаракатлари бундай 
«атомистик» ѐндашувнинг салбий натижа билан тугашини 
кўрсатди. Ажратувчилик, чексиз бўлакларга бўлиб ташлаш 
амали методологик жиҳатдан ҳар доим ҳам кутилган 
самарага олиб келамвермаслиги илмий тафаккурда ўз 

---

129 
тасдиғини топган. Жаҳон руҳшунослигининг энг катта 
«вакил»ларидан бири бўлган Л.С.Выготский 1934 йилда 
нашр эттирган «Тафаккур ва нутқ» номли рисоласида 
нутқнинг инсон психологик-мантиқий фаолияти билан 
боғлиқ томонларини ўрганаѐтиб, психологик фаолиятни 
элементларга
эмас, балки 
бирликларга
ажратиш методидан 
фойдаланиш лозимлигини уқтиради. 
Олимнинг тавсифича, «бирлик, таҳлилнинг (илмий-
мантиқий таҳлилнинг – Ш.С.) шундай ҳосиласики, у 
элементлардан фарқли равишда, яхлитга хос бўлган барча 
хусусиятларга эгадир ҳамда бу хусусиятлар қайта 
бўлинмайдиган бирликнинг «тирик» таркибини ташкил 
қилади» (Выготский 1934: 9; қиѐсланг: Фам 2003: 114). 
Яхлит таркибидаги бирликлар унга (яхлитга) хос 
хусусиятларга тўлиқ эга бўлишига қай даражада 
ишонишни билмайман, лекин руҳшунос таклиф қилган 
метод лисоний таҳлил учун ҳам муҳим эканлигини 
таъкидламоқчиман. 
Умуман олганда, пресуппозициянинг семантикага 
оид бўлишига, унинг матндан ажралган ҳолда мавжуд 
бўлишига гумоним йўқ эмас. Бу гумон тасдиғини қуйидаги 
гаплар таҳлилида кўриш мумкин: 
а)