Шаҳриёр сафаров

Афсуски
!», «
Вой, худо
!», «
Тавба қилдим
!» каби нутқий 
бирликлар пропозиция мазмунига эга эмаслар, лекин улар 
иллокутив жиҳатдан тўлиқ шаклга эгадирлар, яъни улар 
маълум контекстда коммуникатив мақсад ва мазмунни 
ифодалайдилар. 
Айрим файласуфлар, Ж.Остинга эргашиб, гапларнинг 
структур-семантик 
турлари 
ва 
булар 
воситасида 
бажарилаѐтган нутқий ҳаракатлар ўртасидаги муносабатни 
тизимий характерга эга эмас, бу муносабат нутқий ҳаракат 
иллокутив кучида қарийб намоѐн бўлмайди деб 
ҳисоблайдилар. Синтаксиснинг биргина тузилмаси - 
алоҳида гап турли нутқий муҳитда турли иллокутив кучга 
эга бўлиши ва бу билан турли коммуникатив мақсадни 
ифодалаш воситаси бўла олиши бегумон. Аммо ҳар қандай 
синтактик бирликнинг прагматик заҳираси чегараланган, 
унинг иллокутив кучи мулоқот мақсадини ифодалаш 
имконияти чексиз эмас. Масалан, «
Бугундан бошлаб 
сизларни эр ва хотин деб эълон қиламан
» ѐки «
Бинода 
чекиш таъқиқланган
» каби гаплар мақтов, сўров, розилик, 
ваъда иллокутив мақсадларини ифодалаши мумкинлигини

---

85 
тасаввур этиш қийин. Шундай экан, гап структур-семантик 
мундарижаси ва унинг иллокутив имкониятлари ўртасида 
тизимий боғлиқлик мавжудлигини эътироф этмоқ керак. 
Агарда шундай боғлиқлик бўлмаганда, тингловчига 
сўзловчининг мулоқот мақсадини, у бажараѐтган нутқий 
ҳаракат мазмунини англаш қийин бўлар эди. 
Юқорида 
айтилганидек, 
нутқий 
ҳаракат 
структурасининг учинчи, энг охирги босқичи перлокутив 
актдир. Нутқий фаолият таъсирининг натижаси сифатида 
тавсифланадиган перлокутив акт олдингиларидан (локуция 
ва иллокуция) тубдан фарқ қилади. Нутқий таъсир 
натижасини олдиндан айтиш қийин, сўзловчи нутқини 
эшитган (ѐки ўқиган) тингловчининг бўлғуси хатти-
ҳаракати, 
жавоби 
турлича 
бўлиши 
мумкин. 
Прагмалингвистларнинг ўзлари эътироф этганларидек, 
«перлокутив акт иллокутивдан фарқли ўлароқ, лисоний 
ҳодиса эмас, чунки бирор бир перлокутив натижага ҳеч 
қандай нутқий ҳаракатни бажармасдан туриб ҳам эришиш 
имкони 
бор» 
(Searle, 
Vanderveken 
1985: 
12). 
Перлокуциянинг лисоний таҳлил доирасига кирмаслигини 
Ж.Лич ҳам қайд этади: «Перлокутив натижа таҳлили 
прагматиканинг вазифасига кирмайди, чунки прагматик 
таъсир кучи (нутқий ҳаракатнинг – Ш.С.) мақсади билан 
боғлиқ, натижа билан эмас» (Leech 1983: 203). 
Қизиқ, нутқий ҳаракат таъсирини прагмалингвистик 
таҳлил доирасидан четга суриб қўйсак, унда мулоқот 
тизимини 
тумтоқ 
қилиб 
қўймаймизми?! 
Мулоқот 
сўзловчига таъсир ўтказиш, уни бирор жавоб ҳаракатига 
ундаш учун бажарилади-ку! Нутқий мулоқот мақсади 
икки 
сатҳлидир
, яъни нутқий ҳаракатда ахборот узатиш ва 
коммуникатив прагматик мақсад воқеланади. Биринчисида 
сўзловчининг мақсади ахборот етказиш ѐки олиш. Аммо 
ахборот алмашинуви ҳаракатлари фақат бирор хабар 
бериш ѐки сўраш билан чегараланмайди. Бу ҳаракатлар 

---

86 
ижросидан 
сўзловчи 
ва 
тингловчининг 
талабини, 
қизиқишини қондириш мақсади ҳам кўзланади. Бу эса 
прагматик вазифанинг бажарилишидир. Демак, мулоқот 
жараѐнида прагматик вазифалар коммуникатив мақсад 
доирасида воқеланади. Шунинг учун ҳам нутқий ҳаракат 
натижасида юзага келадиган перлокутив таъсирни 
прагмалингвистик таҳлил доирасига киритган маъқул. 
Прагматика нутқий таъсир натижасининг ҳосил 
бўлиши эҳтимолини белгиловчи воситаларни аниқлаш 
имконини беради. Бундай воситалар қаторига масалан, 
прагматик мазмунни аниқлаштирувчи иллокутив феъллар 
кирадилар. Ушбу феъллар нутқий ҳаракат таркибида 
муҳим рол ўйнайдилар, улар мулоқот мақсади мазмуни ва 
бажаралаѐтган нутқий ҳаракатнинг иллокутив кучини аниқ 
ва очиқ кўрсатиш хизматини ўтайдилар. Масалан,