Шаҳриёр сафаров

 

---

77 
IV боб. Нутқий акт назарияси ёхуд коммуникатив 
мақсаднинг ифодаланиши 
Прагматиканинг XX асрнинг иккинчи ярмидаги 
ривожи нутқий акт назариясининг тўлиқ кўринишдаги 
лингвофалсафий таълимот сифатида шаклланиши билан 
боғлиқдир. Нутқий акт тушунчаси олдинги даврларда ҳам 
В.Ҳумбольдт, Ш. Балли, К.Бюллер, Э.Бенвенист, М.Бахтин 
каби олимларнинг таълимотларида мавжуд бўлган, аммо 
нутқий акт назарияси тўлиқ бир таълимот сифатида инглиз 
мантиқшуноси Ж.Остин, америкалик психолог Ж.Сѐрль ва 
бошқаларнинг ишларида шаклланди. Оксфорд ва Кембриж 
университетларида 
фаолият 
кўрсатган 
файласуфлар 
лисоний фаолиятнинг кўпвазифавийлигига ва унинг 
инсоннинг ҳаѐт кечириш шаклидан айри эмаслигига 
эътибор қаратишди. 
Тилнинг мавжудлиги инсонларнинг сўзлаш ѐки ѐзиш 
ҳаракатларини 
бажариши 
билан 
боғлиқдир. 
Бу 
ҳаракатларнинг 
бажарилиши 
жараѐнида 
лисоний 
бирликлар (биринчи ўринда - гап) асл маъносидан 
ташқари, тасдиқлаш, буюриш, огоҳлантириш, ваъда бериш 
каби мазмунни ифодалаш имкониятини намоѐн қиладилар. 
Бу маънолар сўзловчи шахс томонидан бажарилаѐтган 
нутқий фаолият натижасидир. Демак, нутқий акт 
сўзловчининг маълум муҳитда, аниқ мақсадда тингловчига 
лисоний мурожаатидир. 
Мулоқот жараѐнида ҳосил бўладиган нутқий 
ҳаракатларни алоҳида лисоний бирлик сифатида талқин 
қилиш ва уларни мазмунан таснифлаш ғоясини илк бор 
тарғибот қилганлардан бири Оксфорд университети 
профессори Жон Остин эди. У 1955 йилда Гарвард 
университетида ташкил қилинадиган анъанавий «Уильям 
Жеймс ўқишлари» даги маърузаларида ушбу муаммони 
ўртага ташлади. Кейинчалик, бу маърузалар 1962 йилда 

---

78 
How To Do Things With Words «Сўзлар билан қандай 
муомалада бўлмоқ даркор?» сарлавҳаси билан нашр 
қилинди (Austin 1962; 1973; Остин 1986). 
Ж.Остин 
фалсафий 
мантиқ 
ва 
анъанавий 
грамматикада қўлланиб келинаѐтган «гап» ва «ҳукм 
(тасдиқ)» тушунчаларининг талқинидаги чалкашликлар 
қандай ноқулайликларга ва нотўғри хулосаларга олиб 
келиши мумкинлигига эътиборни қаратади. Грамматик 
анъанада ҳар қандай гап ҳам ҳукм ѐки тасдиқ 
бўлавермаслиги ва савол, ундов, истак-хоҳиш ѐки бошқа 
турдаги мазмунларни ифодаловчи гаплар ҳам мавжудлиги 
эътироф этилган. Аммо файласуфлар тилшунослар билан 
ҳар доим ҳам бир хил фикрда эмаслар. Грамматикаларда 
«ҳукмий тасдиқ» деб қаралаѐтган гапларнинг (шу ўринда 
огоҳлантирмоқчимизки, «ҳукмий тасдиқ» ва анъанавий 
грамматикадаги «дарак гап» тушунчалари бир-бирларини 
тўлиғича такрорламайди – Ш.С.) кўпчилиги кечаѐтган 
воқеаларнинг ҳеч қандай тасдиғини ифодаламайди ѐки 
Ж.Остиннинг ѐзишича, улар «воқеалар ҳақида ахборот, 
хабар бериш ѐки ѐзиб олиш учун мўлжалланмаган» (Остин 
1986: 24). Натижада, Оксфорд файласуфлари гап 
мазмунининг таҳлилида ўзига хос «тўнтариш» тайѐрлашди. 
Ж.Остин ва унинг ҳамкабларининг фикрича, ҳар бир гап 
талаффуз қилинганда, ўз маъноси ифодасидан ташқари, 
маълум бир ҳаракат бажарилади, яъни бирор бир воқеа 
ҳақида дарак-хабар берилади, бу хабар тасдиқланади ѐки 
инкор қилинади, бирор нарса илтимос қилинади, 
тақиқланади ва буйруқ, маслаҳат, ижозат берилади, ваъда 
ѐки таклиф қилинади ҳамда такаллуф, миннатдорчилик 
изҳор қилинади ва ҳоказо (Austin 1962). 
Демак, нутқий акт – маълум бир гапнинг аниқ 
мулоқот муҳитида талаффуз этилишидир. Нутқий акт 
мазмунининг шаклланиши талаффуз қилинаѐтган гап 
маъносининг сўзловчи ва тингловчи томонидан мулоқот 

---

79 
матнига нисбатан «бойитилиши», идрок этилиши 
натижасидир. Мазмунининг бу йўсинда шаклланиш 
жараѐнини қуйидагича изоҳлаш мумкин: 
Сўзловчи
Тингловчи 
Маънонинг контекстдаги ўзгаришлари 
Гаплар лисоний тизими 
Доимий лисоний маъно 
Юқоридаги шакл гувоҳлик беришича, нутқий акт 
мазмунининг таркиб топиши ва унинг воқеланиши 
бевосита сўзловчининг мулоқот мақсади, истаги билан 
боғлиқдир. Шу сабабли бўлса керакки, прагмалингвистлар 
ва мантиқшунослар ҳозиргача лисоний белгиларнинг 
нутқий актлар маъновий тузилишида тутган ўрни ҳақида 
бир тўхтамга келиша олмаяптилар. Жон Сѐрлнинг бу 
борада айтган фикрини олайлик: «Лисоний мулоқот 
бирлиги, одатда, тахмин қилганларидек, символ (рамз), сўз 
ѐки гап эмас, ҳатто символ сўз ѐки гапнинг белгиси ҳам 
эмас, балки символ, сўз ѐки гапнинг