Шаҳриёр сафаров

III боб.
Прагмалингвистиканинг предмети ёхуд 
прагмалингвистик таҳлил 
 
Прагмалингвистика 
тилшуносликнинг 
мустақил 
йўналиши сифатида ўтган асрнинг 60-70-йилларида 
шаклланди. 1970 йилда Дордрехт шаҳрида «Табиий тиллар 
прагматикаси» (Pragmatics of natural languages) мавзусида 
халқаро конференция бўлиб ўтди. Ушбу анжуманда 
ўқилган маърузалар тўпламининг муҳаррири, Телль-Авив 
университетининг профессори М.Бар -Ҳиллелнинг «Сўз 
боши»да қайд қилишича, анжуман иштирокчилари 
якдиллик билан «Табиий тил воситасида бажариладиган 
мулоқотнинг прагматик хусусиятлари ушбу мулоқотнинг 
синтактик ва семантик хусусиятлари каби лингвистик 
назария доирасида ўрганилиши лозим», деган хулосага 
келишди (Bar-Hillel 1971: V-VI). 
Прагматиканинг «қайта туғилиш даври» деб эътироф 
этилган 
худди 
шу 
пайтдан 
бошлаб, 
хорижий 
тилшуносликда ҳақиқий прагматик кўтарилиш юзага 
келди. Бу мавзуга оид қатор анжуманлар, йиғинлар 
ўтказилди, 
чоп 
қилинаѐтган 
тўпламлар, 
илмий 
тадқиқотларнинг чегараси йўқ, Gournal of Pragmatics том
маънода халқаро нашрга айланди. 
Бу даражада жадал тараққий этаѐтган фан соҳасининг 
тўлиғича шаклланиши, ўзлигини ажратиб олиши учун 
унинг предметини, асосий тушунчалари, тамойилларини 
белгилаб олиш зарурати туғилиши муқаррар. Афсуски, 
қатор тадқиқотчиларнинг уринишларига қарамасдан, бу 
муаммо ўз ечимини топганича йўқ, ҳануз прагматиканинг 
бошқа тилшунослик соҳалари қаторида тутган ўрни, унинг 
соҳалараро муносабати ҳақида айтилаѐтган фикрларнинг 
охири кўринмаяпти. Бу бир томондан, яхши, соҳанинг 
муҳимлиги, 
кўтарилаѐтган 
масалалариннг 
кўплиги, 
танланган 
йўналишнинг 
долзарблиги 
барчанинг 

---

57 
эътиборини тортаѐтганлиги исботидир. Иккинчидан эса, 
соҳа предметининг равшан бўлмаслиги, тамойиллар 
чалкашлиги, 
мурожаат 
қилинаѐтган 
тамойил, 
тушунчаларнинг бетартиб қўлланишига, хулосаларнинг 
ноаниқлигига сабаб бўлишини ҳам унутмаслик керак. 
Кейинги йилларда «прагматика» атамасини қўлламайдиган 
тилшунос қарийб қолмади, десак муболаға бўлмайди. 
Натижада, ўзига хос прагматик «фетишизм» ҳолати пайдо 
бўлиб, 
бажарилган 
тадқиқотларда 
атаманинг 
қўлланишидан ташқари, унинг мазмунига оид бирор бир 
маълумотни топиш қийинлашиб бормоқда. Лозим бўлса, 
бўлмаса атама қўлланаверса, унинг негизида турган 
тушунчанинг сийқаланишига олиб келиниши турган гап. 
Инчинун, лисоний бирликлар прагматик хусусиятлари, 
уларнинг прагмалингвистик таҳлили ҳақида гапиришдан 
олдин «Прагмалингвистика нима билан шуғулланади?», 
«Унинг тадқиқот объекти ва предмети нимадан иборат?», 
«Прагматиканинг асосий тушунчалари, тамойиллари 
қайсилар?» каби саволларга жавоб излашга мажбурмиз. 
Прагмалингвистиканинг предметини аниқлашга илк 
бор аҳд қилганлардан бири Г.Клаус эди. У юқорида 
эслатилган асарида прагматикани «белгилар (Z) ва ушбу 
лисоний белгиларни яратувчи, узатувчи ҳамда қабул 
қилувчи шахслар (М) ўртасидаги муносабатларни 
ўрганувчи» фан сифатида таърифлайди (Клаус 1967: 21). 
Ушбу таърифдан кўриниб турибдики, прагматиканинг 
предметини аниқлашда Г.Клаус ҳам бошқа семиотиклар 
(Ч.Пирс, Ч.Моррис, Ю.С.Степанов) каби белги ва уни 
идрок 
этувчи 
– 
интерпретатор 
муносабатидан 
узоқлашмайди. Ҳатто унинг «прагматика дастлабки ўринда 
лисоний белгиларнинг психологик ва социологик 
томонларини ўрганувчи назариядир» деган хулосаси ҳам 
(Клаус 1967:22) прагматика тушунчасини тор мазмунда 
тавсифлашдан бошқа нарса эмас. 

---

58 
Тўғри, 
белгининг 
муносабатларга 
киришиш 
имкониятларини 
инобатга 
олиш 
семиотик 
тизим 
қисмларини ажратиш ва уларнинг ўзаро алоқаларини 
аниқлаш учун муҳим. Бусиз прагматиканинг семиотик 
жараѐндаги ўрнини билиб бўлмайди. Лекин ушбу жараѐн 
иштирокчилари ўртасидаги муносабат икки томонлама 
муносабат (белги - интерпретатор) сифатида қаралганда, 
прагматиканинг таърифи фақат формал кўриниш олади. 
Унда беихтиѐр лисоний белгининг вазифасини фақатгина 
маълумот етказиш воситасидан иборат, деган фикр устувор 
бўлиб қолади. 
Сўзсиз, мулоқот жараѐнининг асосий мақсади 
ахборот узатиш ва қабул қилишдир. Шу сабабли бўлса 
керакки, коммуникация ҳодисасига турли муаллифлар 
томонидан 
берилаѐтган 
барча 
таърифлар 
асосида 
ижтимоий коммуникацияни инсонларнинг белгилар 
воситасида бажарадиган ўзаро «ахборот – маъно 
ҳамкорлиги» сифатидаги талқини ѐтади (Яковлев 2006:10). 
Лекин мулоқот мақсади оддийгина ахборот алмашиш 
билан 
чегараланиб 
қолмайди, 
ахборот 
узатишдан 
«ҳамкор»га таъсир ўтказиш, уни бирор нарсага 
ишонтириш, бўйсундириш, ҳаракатга ундаш мақсади 
кутилади. Бундан ташқари, семиотикларнинг ўзлари 
эътироф этганларидек, алоқа воситаси бўлмиш белгилар 
сўзловчи томонидан ўз майлини, бировни ѐки бирор 
нарсани ѐқтиришини, норозилигини, ҳайратини ва бошқа 
руҳий туйғуларини изҳор этиш учун ҳам қўлланишини 
биламиз. Лисоний мулоқотнинг худди шу жиҳатлари 
эътиборга олингандагина семиотик тизимнинг қисмлари 
ўзаро динамик, ҳаракатчан муносабатда бўлишини 
тасаввур қилиш мумкин бўлади. 
Лисоний мулоқот жараѐнида ижро этиладиган 
вазифаларнинг турли-туманлиги кўпчилик томонидан 
эътироф этиб келинмоқда. Бажарилиши мумкин бўлган 

---

59 
вазифалар миқдори ҳақида билдирилаѐтган фикрлар ҳам 
турлича (батафсилроқ қаранг: Сафаров 1983). Бинобарин, 
В.Робинсон лисоний тизимни мулоқот жараѐнида ўн тўрт 
хил вазифани бажариш қобилиятига эга деб ҳисоблайди 
(Robinson 
1972:49). 
Aммо 
муаллиф 
ажратаѐтган 
вазифаларнинг барчасини бир қаторга қўйиб таснифлаш 
қийинчилик туғдиради, чунки бу вазифалар турли 
босқичларда 
амалга 
ошириладиган 
ҳаракатлар 
натижасидир. Масалан, В.Робинсон ажратган «аффектни 
(ҳис-ҳаяжонни) ифодалаш» 
ва 
«эмоционал 
ҳолат, 
шахсиятни юзага келтирувчи манбани белгилаш» 
вазифаларини қиѐсласак, уларни тамоман ягона бир 
таснифий қаторга жойлаштиришнинг имкони йўқлигига 
ишонамиз. Лисоний белгиларни мулоқотда қўллаѐтган 
шахс қандайдир бир эмоционал руҳий ҳолатда бўлади, 
унинг хатти-ҳаракатларида ижтимоий келиб чиқиши, 
маданияти ўз аксини топади. Мулоқот иштирокчиларининг 
бу турдаги хусусиятларини лисоний тизим бажарадиган 
вазифалар қаторига киритиш ушбу қаторни чексизликка 
олиб келади ва илмий таҳлилнинг самарасиз бўлишига 
сабаб бўлади. 
Бундай оқибатдан қочиш учун даставвал «вазифа» 
(функция) 
тушунчасининг 
илмий 
қўлланишдаги 
мазмунини аниқлаштириб олиш лозим. Тушунчани 
изоҳлаш учун физиологияга мурожаат қилмоқчимиз. 
Маълумки, юрак уриб турганда овоз чиқаради ва қонни 
ҳаракатлантиради (яъни насос вазифасини бажаради). Хўш, 
бу иккала фаолиятда ҳам бирор бир вазифа ижросини 
кўриш мумкинми? Сўзсиз, йўқ. Вазифа фақатгина қоннинг 
ҳаракатга келтирилишида намоѐн бўлади, овоз чиқарилиши 
(«дук-дук») эса қон (насос) ҳаракатга келишининг 
қўшимча натижасидир. Албатта, юракнинг уриши унинг 
бажараѐтган вазифасидан дарак беради, шунинг учун ҳам 
табиб бемор юраги ўз вазифасини (қонни ҳаракатга 

---

60 
келтиришини) қандай бажараѐтганини аниқлашда унинг 
уришини текширишдан бошлайди. Худди шунингдек, 
хуррак отиш нафас органлари фаолиятидан, чайнаш 
(овози) овқат истеъмолидан дарак беради. Бундай қўшимча 
натижаларни биологик органларнинг табиатига хос бўлган 
вазифалардан фарқлаш муҳимдир. 
Шу 
йўсинда, 
лисоний 
тизим 
бажарадиган 
вазифаларни фарқлашда ҳам икки асосий саволга жавоб 
изланади: 1) лисоний фаолият жараѐнида лисоний белгидан 
фойдаланувчи 
қандай ҳаракатларни 
бажаради? 
2) 
лисоннинг қайси хусусиятлари ва имкониятлари ундан 
фойдаланувчига ушбу ҳаракатларни бажариш имконини 
беради. Биринчи савол лисоний бирликларнинг бирор бир 
вазифа ижросидаги ўрни, роли билан боғлиқ бўлса, 
иккинчиси ижро этиладиган вазифаларнинг тил табиатига 
хос томонларини акс эттиради. 
Лисонга табиатан хос бўлган вазифаларини фарқлаш 
масаласини ўз зиммасига биринчилардан бўлиб олган олим 
олмон тилшуноси К. Бюллер эди. У ўзининг «Тил 
назарияси» асарида лисоннинг уч вазифаси ҳақида 
гапиради: 
1) Darstelling «баѐн, тасвир» предмет ѐки ҳодисанинг 
ифодаланиши; 
2) Ausdruck «ифодалаш, экспрессивлик» ахборот 
узатувчининг шахсий хусусиятларининг ифодаланиши; 
3) Appell «мурожаат» ахборотни қабул қилувчига 
таъсир кўрсатиш ва унинг ҳатти-ҳаракатини бошқариш 
(Бюллер 1993:24; олмонча нашри 1934). 
Инглиз тилшуноси М.Ҳоллидей Бюллер таснифини 
биртомонламаликда айблайди, унинг фикрича, бундай 
таснифда ижтимоий ва руҳий омиллар етакчи ўринга 
чиқиб, лисоний қурилиш хусусиятларини инобатга олиш ва 
ѐритиш унутилади. Олим К.Бюллер ажратган Ausdruck 
(экспрессивликни ифодалаш) ва Appell (аппелятив ѐки 

---

61 
конатив, яъни суҳбатдошни ҳаракатга мажбур қилиш)
вазифаларини ягона бир «интерперсонал», шахслараро 
муносабат доирасида юзага келувчи вазифага бириктиради. 
Унинг ѐзишича: «бу иккаласи (экспрессивлик, конативлик) 
ўртасидаги фарқ психологик таҳлил нуқтаи назаридан 
муҳимдир, аммо лингвистика учун аҳамиятсиз. Масалан, 
савол бирор ҳодиса ҳақида маълумот бериш талабими 
(конатив) ѐки бирор нарсани билиш истагининг ифодасими 
(экспрессив)? Экспрессив ва конативнинг тил тизимида 
бир-биридан ажратиб бўлмаслигидан ҳайратланмаслик 
керак. Уларнинг иккаласи ягона бир «шахслараро» 
вазифага бирикадилар» (Halliday 1976:27). 
Юқорида келтирилган тасниф бошқалари билан 
қиѐсланганда, Бюллернинг инсон факторини инобатга 
олмаѐтганлиги маълум бўлади. Бюллер мулоқот жараѐни 
таҳлилига қандайдир «бетараф кузатувчи» нуқтаи 
назаридан ѐндашади, бу «кузатувчи» ҳақиқий лисоний 
фаолият 
жараѐнидан 
ажралиб 
қолган. 
Муаллиф 
коммуникатив вазиятнинг айрим жиҳатларинигина қайд 
қилишдан нарига ўтмасдан, мулоқат иштирокчилари 
лисондан фойдаланишида ҳосил бўладиган ҳолатлар 
масаласини очиқ қолдиради. Унинг диққат марказида 
фақатгина лисоний белгининг воқеликдаги бирор предмет 
ѐки ҳодиса билан боғлиқлиги масаласи туради. Аммо 
референция ҳам Бюллер талқинида экстрасубъектив 
ҳодисадир, яъни у лисоний белгидан фойдаланувчи шахсга 
алоқадор эмас. 
М.Ҳоллидей таснифида ҳам лисоннинг уч вазифаси 
эслатилади: 1) идрок, тасаввур вазифаси (the ideational 
function), яъни лисон сўзловчиларнинг воқелик, ўз ички 
кечинмалари ҳақидаги фикр, ғояларини ифодалаш учун 
хизмат қилади; 2) шахслараро вазифа (the interpersonal 
function): тил 
мулоқатга киришиш ва шахслараро 
муносабат ўрнатиш вазифасини ўтайди; 3) контекст ѐки 

---

62 
матн вазифаси (the textual function): тил ўзи ва 
қўлланилаѐтган вазият элементлари ўртасидаги алоқани 
шакллантириш вазифасини бажаради. Охиргиси тил 
тизимининг ички вазифаси бўлиб, у олдинги икки вазифа 
амалга ошишида восита хизматини ўтайди (Halliday 
1976:14). 
Ушбу таснифий қатордан фақатгина биринчиси, яъни 
идрок этиш, тасаввур қилиш вазифаси (the ideational 
function) Бюллер таснифидаги Darstellung «баѐн этиш, 
тасвирлаш» га мос келиши кўриниб турибди. Зеро, иккала 
муаллиф ҳам воқеликнинг когнитив-лисоний акс топишини 
(референтликни) 
назарда 
тутмоқда. 
Ҳоллидейнинг 
мулоқотнинг иштирокчилари сўзловчи ва тингловчига оид 
лисоний фаолият кўринишларини ягона бир доирада, яъни 
шахслараро муносабат доирасида талқин ва тавсиф қилиши 
бир оз эътирозлидир. Маълумки, коммуникатив жараѐнда 
сўзловчи ва тингловчининг иштироки, мақсади ва роли 
турлича. Сўзловчи тингловчининг кечаѐтган мулоқот 
тарзи, мазмунига бўлган муносабатини ҳисобга олишга 
мажбур, акс ҳолда мулоқот сохталашади,