Шаҳриёр сафаров

ҳурмат тамойили
унинг 
самарали кечишини таъминловчи асосий манба эканлигини 
таъкидлайдилар. 
Тилшунослик 
фанида 
ҳурмат 
категориясининг турли тилларда ифодаланиши, мазмун-
маъно майдони ҳақида қатор тадқиқотлар бажарилган 
(Алпатов 1973; Зикриллаев 1990; Ҳожиева 2001 ва 
бошқалар). Прагмалингвистик талқинда эса ҳурмат 
тамойили ижтимоий муносабат тамойилидир. Ҳамкор – 
суҳбатдош шахсига эҳтиром мазмунидаги ушбу тамойил 
лисоний ва нолисоний мулоқотнинг барча турларига 
хосдир. Ҳурмат тамойилига амал қилган ҳолдагина 
ижтимоий 
муносабатлар 
самарадорлигига 
эришиш 
мумкин, чунки «ижтимоий мувозанат ва дўстона 
муносабатни сақлаш» (Leech 1983: 82) мулоқотда 
муваффақият омилидир. 
Ж.Лич ҳурмат тамойилини қуйидагича таърифлайди: 
«Қўпол фикр ва ҳукм ифодасини имкони борича (мавжуд 
вазиятни инобатга олган ҳолда) камайтириш» (Leech 1983: 
81). Ушбу тавсифнинг Кайковус «Қобуснома»сидаги 

---

144 
пандга қанчалик мос келишини қаранг: «Совуқ сўзлик 
бўлмағил. Совуқ сўз бир тухумдир, ундан душманлик 
ҳосил бўлур». Ҳурмат –эҳтиромнинг нутқий мулоқотда 
нечоғлик аҳамиятга моликлигини Алишер навоий 
сатрларида ҳам кўрамиз: 
Ҳар кимки чучук сўз элга изҳор айлар, 
Ҳар нечаки ағѐр дурур ѐр айлар. 
Сўз қаттиғи эл кўнглига озор айлар, 
Юмшоғи кўнгилларни гирифтор айлар.
Прагмалингвист Ж.Лич, ўз тавсифини янада 
ойдинлаштириш 
мақсадида, 
ҳурмат 
тамойилининг 
воқеланиши олтита ҳеч қандай исботни талаб қилмайдиган 
қоидалар (постулатлар) фаоллашувидан иборат эканлигини 
уқтиради. Бу қоидалар қуйидагилар (Leech 1983: 104-142): 
1. Хушмуомалалилик, назокат, одоб қоидаси 
(суҳбатдош уринишлари «сарфи»ни камайтир; унинг 
фойдасини кўпайтиришга ҳаракат қил); 
2. Ҳиммат, олижаноблик қоидаси (ўз фойдангни 
камроқ кўзла, барча «сарф»ни ўз зиммангга ол); 
3. Маъқуллаш, таҳсин қоидаси (ўзгаларни ѐмонлама, 
ғийбат қилма, койима); 
4. Камтарлик, камсуқумлик, оддийлик қоидаси (ўз-
ўзингни мақташни кескин камайтир); 
5. Ризолик, муросасозлик қоидаси (тортишувлардан 
қоч, муросага урин); 
6. Хуш кўриш, майл, ѐқтириш қоидаси (хайриҳох, 
оқкўнгил бўл). 
Дастлабки икки қоидани таърифлашда муаллиф 
қўллаган савдо соҳасига оид «сарф» ва «харажат» (benefits 
and 
costs) 
атамалари 
тахминан 
«қулайлик» 
ва 
«ноқулайлик» тушунчаларига мос келади. Сўзловчи 
олижаноблик тамойилига амал қилаѐтиб, тингловчи учун 
қулайлик яратишга ва иложи борича ноқулайлик ҳолатига 
йўл қўймасликка ҳаракат қилади. 

---

145 
Санаб ўтилган тамойилларга амал қилинса, ҳатто 
мажбуран юз берадиган ҳурматсизлик ҳолатларида 
фаоллашадиган нутқий тузилмалар ҳам мазмунан 
«юмшоқлашади». Албатта, бундай вазиятларда ҳурмат 
тамойили қоидаларига риоя қилиш учун маълум турдаги 
лисоний воситаларга мурожаат қиламиз. Бу воситаларнинг 
қўлланиш миқѐси ва ўрни турлича. Тил тизимида мавжуд 
бўлган воситаларнинг танлови кўпинча мулоқотнинг 
нолисоний (экстралингвистик) хусусиятлари билан боғлиқ 
бўлади. 
Ж.Лич келтирган ҳурмат тамойили қоидаларининг 
асосий мазмунини қуйидагича тавсифлаш мумкин: агарда 
хушмуомала бўлишни истасанг ѐки шундай кўриниш 
ниятинг бўлса, хатти-ҳаракатда ва нутқда одобли, 
ҳимматли ва камтарин бўл, суҳбатдошингга салбий 
муносабатда бўлма ва имкони борича унинг фикрини 
қўлла. 
Юқоридагилардан ташқари, муаллиф кейинчалик 
ҳурмат тамойили қоидалари қаторига яна икки қоидани 
киритади. Булардан бирини у