Шаҳриёр сафаров

локутив, иллокутив
ва 
перлокутив
ҳаракатлардир. 
Биз мулоқот жараѐнида мазмундор лисоний калимани 
яратамиз ва уни талаффуз қилиш йўли билан нутқий 
фаолият бажарамиз, худди шу фаолият ижроси локуция 
ѐки локутив актдир (locutionary act). Агарда бирор бир 
сабаб билан (тилни билмаслик, гунг бўлиш) мазмундор гап 
тузилмаса ва у талаффуз этилмаса, локутив ҳаракат юзага 

---

82 
келмайди. Масалан, «
Иссиқ чой дамладим
» гапи фақатгина 
ѐзувда қолса, локуция йўқ. Аммо мазмундор гаплар 
бекордан бекорга тузилавермайди, уларни тузишдан ва 
талаффуз этишдан маълум бир мақсад кўзланади (бу 
мақсад тил соҳиби онгида доимо мавжуд). Ушбу 
мақсаднинг воқеланиши эса иллокутив акт натижасидир. 
Иллокуция 
шахслараро 
(мулоқот 
иштирокчилари 
ўртасидаги) муносабатларнинг ифодаланишидир. Масалан, 
юқорида келтирилган «Иссиқ чой дамладим» гапини 
талаффуз этиш воситасида шу воқеа ҳақида хабар бериш, 
чойга таклиф қилиш, суҳбатдошнинг қандай чой ичишини 
(иссиқ ѐки совуқ) билиш каби коммуникатив истакларни 
ифодалаш имкони бор. Айнан шу коммуникатив мақсаддан 
қайси бири маълум шароитда воқеланишига нисбатан 
нутқий тузилманинг 
иллокутив кучи
(illocutionary force) 
аниқланади. 
Ҳар қандай мулоқот ҳаракати натижавий (охирги) 
мақсадни кўзлаб бажарилиши ҳақида юқорида гапирилди. 
Бу мақсадга эришиш учун сўзловчининг нутқи тингловчига 
таъсир ўтказмоғи даркор. Нутқий фаолиятнинг таъсир 
ўтказиш босқичи 
перлокутив акт
номини олган. Биз 
«
Иссиқ чой дамладим
» гапи талаффузининг натижасини 
тингловчи ушбу нутқий ҳаракатни биз истаган мақсадда 
(масалан, тингловчи чойнинг иссиқлигини эшитиб, уни 
ичишга рози бўлишида) қабул қилишда кўрамиз. Демак, 
перлокуция тингловчи онгига, ҳис-туйғуларига ва хатти-
ҳаракатига таъсир ўтказиш ҳаракатидир. 
«Иллокуция» тушунчаси нутқий акт назариясида энг 
кенг тарқалган тушунчадир. Нутқий акт структурасининг 
марказида ҳам иллокутив ҳаракат туради. Ҳатто иллокутив 
акт тўлиғича нутқий ҳаракатнинг муқобили сифатида 
қаралиш ҳоллари ҳам учрайди ва нутқий актлар таснифи 
иллокутив мақсад кўрсаткичларига асосланади (Searle 
1969: 16; Wunderlich 1976: 75; Почепцов 1986: 27). 

---

83 
«Иллокутив акт» тушунчаси прагмалингвистикада 
инсон томонидан нутқий жараѐнда ва нутқий фаолият 
воситасида 
бажариладиган 
ҳаракат 
сифатида 
таърифланади. О.Г.Почепцовнинг таърифича, 1) иллокутив 
ҳаракатнинг ижрочиси (агенти) сўзловчи ѐки ѐзувчидир; 2) 
иллокутив акт нутқ яратилиш фаолиятидан фарқ қилади; 3) 
иллокутив акт нутқ яратилиш фаолияти жараѐнида юзага 
келади; 4) иллокутив акт нутқий фаолият воситасида 
бажарилади (Почепцов 1986: 24). 
Ушбу таърифдан кўриниб турибдики, О.Г.Почепцов 
иллокуциянинг нутқий фаолиятдан фарқини кўрсатишга 
қанчалик ҳаракат қилмасин, у ҳеч қачон коммуникатив 
фаолиятсиз, инсонлараро муносабатни яратиш муҳитисиз 
юзага келмайди. Иллокутив акт бевосита мулоқот 
структурасининг иштирокчиси, коммуникацияни мақсадли 
ва мазмунли кўчишини таъминловчи нутқий фаолият 
бўлагидир. 
Иллокутив акт ҳосил бўлиши учун маълум бир 
нутқий тузилманинг аниқ кўринишдаги «иллокутив кучи» 
(illocutunary force) намоѐн бўлмоғи даркор. Масалан, 
«Иссиқ чой дамладим»
калимаси воситасида чойга 
таклифни изҳор қилиш мақсадини ифодаланаѐтганда, гап 
тузилмасининг ушбу мазмун ифода воситаси бўла олиш 
имконияти, яъни «кучи» воқеланади. Иллокутив мақсад эса 
фикрий ҳодиса бўлиб, нутқий ҳаракатнинг мазмуни, 
мундарижасини 
белгилайди. 
З.Вендлер 
талқинича, 
иллокутив мақсад аслида, «ментал ҳаракат бўлиб, сўзловчи 
тингловчини ушбу ҳаракатни бажаришга ундайди» 
(Вендлер 1985: 243). Иллокутив мақсад нутқий ҳаракат 
кучини намоѐн қилиш қанчалик муҳим бўлмасин, лекин бу 
мақсад ушбу кучнинг фақатгина бир қисми, бўлагидир. 
Зеро, нутқий ҳаракат коммуникатив мазмунининг тўлиқ 
ҳосил бўлиши учун мақсаддан ташқари, унга эришишни 
таъминловчи восита ва шарт-шароит ҳам мавжуд бўлиши 

---

84 
талаб 
қилинади. 
Шунинг 
учун 
ҳам 
Ж.Сѐрль, 
Д.Вандервекен ва бошқалар нутқий ҳаракат иллокутив 
кучини етти қисмдан таркиб топувчи ҳодиса сифатида 
қарайдилар. Булардан биринчиси, албатта, коммуникатив 
мақсаддир, чунки бусиз нутқий ҳаракатнинг ўзи ҳам 
бажарилмайди. Кейингилари эса қандайдир даражада ушбу 
қисмни тўлдирадилар, улар – иллокутив мақсадга эришиш 
усули (воситаси), иллокутив куч воқеланиши жадаллиги, 
воқеланишни таъминловчи пропозицион, ҳаққонийлик 
каби ментал шароитлардир. 
Иллокутив куч қисмларининг тузилиши мантиқий 
тартибга эга. Айнан шу тартиб иллокутив ҳаракатнинг 
мустақиллигини таъминлайди ва унинг пропозиция 
актисиз бажарилишига имкон беради. Бинобарин, 
«