|
тушуниш назариясига
айланиб қолиши хавфидан огоҳ қилган Ҳ.Паррет тушуниш
67
ҳаракати мулоқотда оқилоналикка (рационалликка) ва
мантиқийликка ундашини қайд қилади (Parret 1986: 755).
Мулоқот воқеликнинг субъектив идрокини талаб қилиши
ва шу идрок, тушуниш атрофида мазмунан таркиб топиши
ҳақиқатдир. Аммо бу
ҳақиқатнинг бир қисмигина,
чунки
субъектив тасаввурни яратиш фаолиятисиз уни тушуниш
имконияти йўқ.
Когнитив фаолият яратувчанлик ва идрокни бир-
бирига қарама-қарши қўймайди, уларнинг қаршилигисиз
когнитив
жараѐн
ҳам
кечмайди.
Шундай
экан,
Ҳ.Парретнинг (Parret 1986) «бирор бир тил фақатгина ушбу
тилдаги дискурсив (нутқий) кетма-кетликларни маълум
жамоа аъзолари тушунгандагина ушбу жамоанинг тили
бўлади» деган фикрига қўшилиб бўлмайди. Яхшиси, ушбу
тавсифни «маълум жамоа аъзолари бирор бир тилни
тушуниш қобилияти ва унинг воситасида яратувчанлик
қобилиятини намоѐн қила олсагина у ушбу жамоа тилига
айланади» қабилида ўзгартиришни тавсия қилган бўлар
эдим.
Муҳтарам ўқувчим! Қўйилган масалага бир оз бўлса-
да, узоқдан ѐндашишга мажбур бўлдим. Зеро, ҳар қандай
кўринишдаги лисоний фаолият таҳлилига вазифавий
(функционал) нуқтаи назардан ѐндашув илмий тадқиқ
стратегиясини, унинг тамойилларини аниқ белгилаб
олишга имкон беради. Лисоний ҳодисаларнинг вазифавий
талқини
лисоний
таҳлилда,
турли
назариялар
шаклланишида муҳим методологик асос, кўрсатма
хизматини ўтамоқда. Прагмалингвистик назария ҳам
функционализмни четлаб ўта олмайди. Мулоқот фаолияти
таҳлилига лисоний тизимнинг функционал хусусиятлари
нуқтаи назаридан ѐндашмасак, прагмалингвистиканинг
таърифини бериш, унинг тадқиқ предметини аниқлаш ўта
қийин вазифага айланади.
68
Ж. Лайонз тилшуносларнинг 12 - халқаро
конгрессида
(Вена,
1977)
прагмалингвистиканинг
предметини аниқлаш ва унинг таърифини беришга ҳаракат
қилди: «Прагматика тингловчини узатилаѐтган ахборотни
худди сўзловчи истаганидек қабул қилишга ундаш мақсади
учун
мос
келадиган
лисоний
бирликларнинг
коммуникацияда
қўлланишини
тавсифлайди.
Бу
прагматика
лисоний
воситаларнинг
шахслараро
мулоқотдаги ролини аниқлаш билан шуғулланади, дейиш
демакдир» (Proceedings 1978: 26). Ушбу таърифнинг
асосида лисоний ҳаракатдаги кўзланаѐтган мақсад ва унга
эришиш воситаси ўртасидаги муносабат турибди.
«Сабаб-мотив-мақсад»
занжири нутқий фаолият
режасини шакллантиради ва унинг воқеланишини
таъминлайди.
Худди
шу
нарса
А.Кашерни
прагмалингвистик
таҳлилнинг
асосий
мақсадини
«қўйилган мақсадга эришишда лисоний воситалардан
фойдаланишни таъминловчи инсонга хос бўлган қобилият
қоидаларини» ѐритиш ва тушунтириш деб тавсифлашга
ундайди (Kasher 1979: 38).
Прагмалингвистикага
берилаѐтган
таърифларни
қиѐслаганимизда,
уларнинг
барчасида
ушбу
соҳа
предметини ѐритишда етишмаѐтган тўлақонлиликни,
айрим ҳолда бир таъриф иккинчисида ифодаланаѐтган
мазмунга қандайдир бир «соя» тушираѐтганлигини
сезамиз. Балки ушбу масалага турли томонлама ѐндашув
орқали «барча сарҳадлар бўйлаб ҳужум қилиш» йўли билан
умумий ҳолатни, ўрганилаѐтган ҳодисанинг тўлиқ
суратини тасвирлаш мумкиндир. Бунинг исботини излаш
мақсадида
прагмалингвистик
адабиѐтларда
берилиб
келинаѐтган айрим таърифларни эслатишга ва қисман
изоҳлашга ҳаракат қилмоқчиман.
Америка тилшуносларининг кўп ҳолларда лисоний
фаолиятга оид ҳар бир ҳодиса таҳлилида Н.Чомский
69
таълимотига таянишга ҳаракат қилишлари сезилиб туради.
Прагмалингвистик тадқиқотлар ҳам бундан мустасно эмас.
Нутқий ҳаракатлар ижроси негизидаги пропозиция
мазмуни ва коммуникатив мақсадни намоѐн қилиш
(иллокуция) муносабатини ўрганган Ж.Катц прагматика
предметини Чомский таълимотидаги лисоний қобилият
(competеnce) ва нутқий ижро, фаоллик (performance)
қарама-қаршилигида кўради. Унингча, прагматик назария
гапларнинг маъносини маълум муҳитда (контекстда)
талаффузига биноан чегаралаш имконини яратади.
«Грамматика
гап
турлари
структураси
ҳақидаги
таълимотдир,
прагматика
эса
аксинча,
лисоний
тузилмаларнинг қурилиши, уларнинг грамматик хусусият
ва муносабатларини ѐритиш билан шуғулланмайди.
Прагматик назариялар гап белгиси ва пропозициянинг
матндаги
мувофиқлигини
сўзловчи
ва
тингловчи
томонидан оқилона таъминланишини ўрганадилар. Шунга
нисбатан,
прагматик
назария
нутқий
фаоллик
(перформация) назариясининг маълум бир қисмидир» (Katz
1977: 19).
Прагмалингвистик тадқиқ доирасини бу даражада
торайтириш уни фақатгина нутқий ижро фаолияти билан
чегаралаб қўйиш назарияни тор кўчага етаклашдан бошқа
нарса бўлмаса керак. Бундай ҳолатда лисоний таҳлил ўз
пойдевори - лисондан ажралиб қолади. Шубҳасиз, лисоний
фаолиятнинг юзага келишида социал муҳит, мулоқот
вазияти муҳим рол ўйнайди ва шаклланаѐтган бирликнинг
мазмуни матн ѐки контекстда намоѐн бўлади, аниқланади.
Ж.Катц келтирган мисоллар rabbit «қуѐн» ва bunny
«қуѐнча» ҳамда dog «ит» ва dogge «кучукча»
жуфтликларининг
иккинчи
сўзларини
(«қуѐнча»,
«кучукча») болаларга нисбатан ѐки уларнинг ўзлари
томонидан ишлатилиши тўғри. Аммо улар мазмунидаги
эркалаш, кичрайтириш маънолари матнга ҳам маълум. Бу
70
маънолар лисоний характерга эга ва лексик ѐки
морфологик ифода воситасига эга эканлиги кўриниб
турибди.
Лисоний фаолият бирликларининг мазмунан матн,
қўлланилаѐтган контекст билан боғлиқлиги муаммоси шу
даражага бориб етдики, У. Бар-Ҳиллел, Ж.Лайонз кабилар
бир томондан
Do'stlaringiz bilan baham: |
