Шарқ педагогик таълимотида таълимий-ахлоқий қарашлар

Kimga yoshligidan berilmas odob,

Ulg’aygach, bo’ladi baxtsiz, dili g’ash.

Ho’l novda egilar qay xilda egsang,

Quruqni to’g’rilar faqat o’t-otash.
Muslihiddin Sa’diy mazkur asarida yuksak darajadagi insoniy xislatlar va ularga ega bo’lishning inson hayotidagi ahamiyati borasida ham batafsil so’z yuritadi. Alloma insoniylik hamda saxiylik sifatlariga ega bo’lish shaxs kamoloti darajasini ko’rsatuvchi eng yuqori mezonlar ekanligini quyidagi satrlar orqali bayon etadi:

Qutida turganda burqmaydi ud,

Sen olov ustiga uni tashlagil.

Ulug’lik niyating bo’lsa saxiy bo’l,

Urug’ sochilmasa, unmaydi hosil.

Asarda saxiylik fazilati ulug’lanishi bilan birga, o’zgalar muruvvatiga sazovor bo’lgandan ko’ra mashaqqatli mehnatni afzal deb biladi. Zero, aksariyat o’rinlarda saxiylik sifatida namoyon bo’lgan holatlarning zaminida ta’ma, minnat ko’zga tashlanib ham qoladi. Minnatli, ta’mali lazzatli taomlardan ko’ra, minnatsiz bir burda qattiq non, mehnat evaziga topilgan rizq afzaldir, deydi. Shu o’rinda quyidagi ibratli hikoyat keltiriladi: «Hotam Toyidan so’radilar: O’zingdan ko’ra saxiyroq biror odamni hech ko’rganmisan, yohud eshitganmisan? Shundan Hotam Toyi shunday javob berdi: ha, ko’rganman. Bir kun arab amirlarini ziyofat qilish uchun qirqta tuya so’ydirdim. Ittifoqo, bir zaruriyat bilan sahroga chiqishimga to’g’ri keldi. U erda cho’p-chumak terib dastalayotgan o’tinchini ko’rdim. Men unga qarab dedim: Nega, Hotamning uyiga bomaysan, axir, hozir bir talay odam uning ziyofat dasturxoni atrofida o’tirishibdi-ku?! Shunda u dedi: