Shaharsozuk tarixi

Qo‘qon. 
Farg‘ona viloyatining yana bir shahri Qo‘qon tarixiy muhit- 
da o ‘z qiyofasiga ega, uni uch yo‘nalishda qarab chiqish mumkin: 
shaharsozlik merosi, arxitekturaviy meros — arxitektorlik yodgorlik va 
turar-joy sohasidagi meros.
Shaharsozlik merosi — Qo‘qonning eng qadimgi qismi Registon 
maydoni bo‘lib, u XIX va XX asrlardagi arxitekturaviy, diniy, savdo- 
sotiqqa oid inshootlami birlashtirib turadi. U o'zining eski nomini 
saqlab qolgan Chorsu chorrahasida joylashgan. M a’lumki, tarixchilar 
va sayyohlar aytganidek, aynan mana shu joydan shahar boshlanadi, 
sharq-g'arb — shimol-janub asosiy savdo yo'llari shu chorrahaga kelib 
tutashadi. Qo'qonsoy va Oqtepasoy suv oqimlari hamda yo'llaming 
radial (shu'lasimon) tuzilishi hisobga olinib, m ana shu tugun atrofida 
Q o'qon uylari gavjumlashib boraveradf!
1876-yilda Qo'qonning podsho Rossiyasi tomonidan bosib olinishi 
harbiy gamizon qurilishi va qator ko'chalar solinishida o'z izini qoldirdi. 
1888-yilda xon bog'i shahar bog'iga aylantirildi, Qo'qonsoy ustiga 
yangi ko'priklar qurildi.
Arxitektorlik meros — arxitekturaviy yodgorliklar hozirda mavjud, 
1870-yilda qurilgan Xudoyorxon o'rdasini qamrab oladi.
Saroy atrofida Qo'qonsoy qirg'oqlari bo'ylab Samarqand, Nizomiy 
va boshqa ko'chalar yoqalab Q o'qon jamiyatining oliy tabaqasi vakillari 
tomonidan qurilgan binolar hozirgi vaqtgacha saqlanib qolgan.
Registon bilan birga Norbo'tabiy maqbarasi va madrasasi, Dahmay 
Shohon, M a’dalixon maqbaralari, Katta qabriston, Umarxon O'rdasi, 
M a’dalixon va Kamol Qozi madrasasi, Jome masjidi va bugungi kunda 
ham ajdodlarimizning iste’dod va mahoratini o'zida mujassam etgan, 
barcha faxrlanadigan boshqa yodgorliklar asrlar sinoviga dosh berib, 
shaharga husn qo'shib turibdi.
Turar-joy uylari ham o'ziga xos: turar-joy xonalarining oldi ochiq 
yoki yopiq ayvon bilan to'silgan, undan dahlizga kiriladi, oshxona va 
m o'ri xuddi shu dahlizda joylashgan, devorlar tokchali, tovadonli,
134

---

shiftga bolorJar ustidan vassajufit qilingan, devorlar sirtign gul-пицкЫйг 
ehekilgan va hokazo.
Mustaqillik yillarida Qo‘qonning ayniqsa, eski shabar qiNmldMgl 
tarixiy muhit o ‘zgarib ketdi. Bu yerda Teatr maydoni yechiini mlKolidn 
ijodiy yondoshilganini ko‘rish mumkin. Arxitektorlar eskicha usuldiin 
voz kechganlar, u yerda shaharliklarning dam olishi va sayillar qiliNhi 
uchun ko‘p- yoqlama kenglik sifatida hal etilgan. Maydonda amfiteatr, 
hovuzlar, choyxona joylashgan. Musiqali drama teatri va Adabiyot 
muzeyi maydon tuzilishining asosi hisoblanadi, ulardagi o‘ziga xos 
arxitektura uslubi mahalliy manzara bilan hamohang. Maydon eski 
shahar uylari va joy muhitiga uzviy birikib ketgan.
Qo‘qon shahri uchun xos turar-joy muhitini o ‘zgartirish tushun- 
chasini ishlab chiqishda ana shunday yondoshuv talab etiladi. Negizini 
chidamsiz uylar tashkil etgan qadimgi davriga oid an ’anaviy shahar 
muhitining jon saqlab kelayotgani m uhitni a n ’anaviy vazifalar va 
arxitekturaviy shakllardan keUb chiqib qayta tiklashni talab qiladi.