Shaharsozuk tarixi

Toshkentning tarixiy darvozalarini qayta tiklash
bo‘yicha bitiruv ish i- loyiha taklifl
(Beshyog‘och, Karoolon, Labzak darvozalari misolida).
mustamlaka davri Toshkentning umumiy shahar markazi asosini tashkil 
etgan.
XIX 
asrning ikkinchi yarmiga kelib, Sam arqand mukammal 
arxitekturaviy rejaviy tuzilmaga ega edi. U nda asosan turar-joy mahal- 
lalari va guzarlaridan iborat bog‘-rog‘li obod hudud ko'zga yaqqol 
tashlanadi. Наг bir guzarda masjid, choyxona, do‘konlar qad ko‘targan 
bo‘lib, ular, odatda, oqar suvli hovuz atrofmi qurshab turgan.
Shahaming markazi Ark devorlari bilan o‘ralgan bo'lib, u yer 
hukmdorlarning rasmiy qarorgohlari hisoblangan. Davlatining boshqa-
10

---

Ikki strukturalik «eski» та «yangi» Toshkent rejasi,
1914-y. (A.A. Ziyayev, 2009-y.).
ruvi muassasalari ham shu yerda joylashgan. Ark bilan yonma-yon 
sluiharning «kumush rastalar» deb atalgan tadbirkorlar va hunarmandlar 
markazi joylashgan.
Savdo markazi bevosita Siyob bozorida va Savdo (hozirgi Toshkent) 
ko'ehasida joylashgan. Registon majmui diniy-ijtimoiy markaz bo'lgan. 
Itu barcha majmualar shahaming bosh yo‘llar yoqalarida yoki chor- 
i a ha larida joylashgan edi.
Umuman, tarixiy shahar topografiyasi rivojlanishi tahlih va odatiy 
manbalar shundan dalolat beradiki, aw al Afrosiyob tepaligida yuzaga 
kclib, Samarqand asta-sekin o ‘sa borishi barobarida unga tutash joylami 
ham egallab olgan.
Kaspiyorti temir yo‘li qurilib, 0 ‘rta Osiyoning Rossiyaga chiqishiga 
yo'l ochilgach, shahar tez rivojlana boshladi, bu Samarqandning 
iqi isodiy rivojlanishi uchun katta ahamiyat kasb etdi.
O 'rta Osiyoning barcha qadimgi shaharlari kabi Samarqand markazi 
XX asr boshiga kelib, ikki — «eski» va «yangi» qismlardan tashkil 
lopdi.
Ulami Abramovxiyoboni (hozirda Universitet bog‘i) bog‘lab turadi. 
Qator ma’muriy binolar qad ko‘tardi.
11

---

Yangi binolar tipologiyasi qadimgi shaharlaming «yangi» qismlariga 
xosdir.
Kaspiyorti (1899-y.), keyinroq esa Orenburg (1906-y.) temir yo‘lining 
qurilishi Rossiyaning Yevropa qismi bilan aloqalarni rivojlanishiga 
hamda o ‘lka ehtiyoji uchun zarur bo‘lgan mahsulotlarning xususan, 
Rossiyadan yog‘och, m a’dan, shisha kabi qurilish ashyolarining kelti- 
rilishiga zamin yaratdi. Ruscha namunadagi g'ishtlar ishlab chiqarish 
yo‘lga qo‘yiladi.
Asosan, devorlari qalin pishiq g'ishtdan va to ‘siq-shinaklari bo'lgan 
binolar qurilgan, ular zilzilaga bardoshli b o ‘lib, devorlari suvoqsiz 
koshindor g'ishtlardan tiklangan. Binolar zalvorliligi bilan ajralib turgan, 
arxitekturasi esa ko‘p hollarda turli uslublar qorishig£idan iborat bo‘lgan. 
Shu bilan birga XIX asrning oxiri — XX asr boshida ayrim arxitektorlar 
ijodi o ‘zining yuksak mahorat darajasi bilan diqqatni tortadi. Arxitektor 
va muhandislar, xususan, Toshkentdagi qator jamoat binolari mualliflari 
V. Geynselman, A. Benua, I. Lexanovlarning hissalari katta bolgan. 
Fuqaro muhandisi V. Geynselman loyihasi bo'yicha Davlat banki (1987- 
y.), Toshkent rasadxonasi (1880-y.), Real ЬШ т yurti (hozirda Tashqi 
iqtisodiy aloqalar vazirligi) va Toshkentning boshqa jam oat binolari 
qurilgan. Uning loyihasi bo'yicha buyuk knyaz Nikolay Romanov 
saroyi (1883—1891-yy.) barpo etilgan (hozirda Tashqi ishlar vazirligining 
qabulxonasi), u o'rta asr qal’asini esga soladi. Keyinchalik arxitektor 
L. Benua loyihasi bo‘yicha unga minoralar, bostirmali koshonalar 
qo‘shilgan va hokazo.
G. Svarichevskiy, K. Tiltin, L. Voronin singari malakali arxitektor- 
larning loyihalashda va qurilishda ishtirok etishlari 0 ‘rta Osiyoga 
Yevropa arxitekturaviy yo‘nalish madaniyatining kirib kelishiga imkon 
berdi. Rus arxitektorlari va quruvchilari mahalliy qurilish ashyola- 
ridan, shuningdek o ‘zbek xalqi m e’morchiligining ayrim kompozision 
usullaridan foydalanishga intilganlar va shu tariqa mahalliy namunalarni 
olib kirganlar.
Mustamlakachilik siyosati natijasida qo‘sh tuzilmali shahar: yangi 
va eski Toshkent, yangi hamda eski Samarqandning vujudga kelishi na 
umumiy kompozision tarh bilan va na qurilish xarakteri bilan bog'liq. 
Eski shahar o ‘zining o‘rta asr qiyofasini saqlab qolgan mahobatli binolar
— o ‘rta asr arxitekturasining ulug‘vor yodgorliklari esa eskirib, puturi 
ketgan. Rejalashtirishning taraqqiyparvar usullarini qo‘Ilash va o ‘zbek