Shaharsozuk tarixi

/
83

---

ildizi uzoq tarixga borib taqaladi va amaliy maqsadga muvofiqlik hamda 
iqlimiy sharoitlar bilan bog‘liq. Toshkentda va respublikamizning boshqa 
shaharlarida ko‘plab choyxonalar qurilgan, ularda qiziq rejaviy va 
plastik (nafosat) tamoyillari hal etilgan. Ular orasida Toshkentdagi 
«Moviygumbazlar», «Samarqand», «Salom», «Farg'ona» choyxonalari 
Namangan, Andijon, Samarqand, Toshkentdagi sohilbo‘yi, shahar 
bogTaridagi «otaxonlar» choyxonalari mavjud. C hoyxona yirik 
mehmonxonalar, jam oat markazlari va hokazolarning jamoatchilik 
oshxonalari blokining zaruriy qismlariga aylanib qolgan. Ularda ichkari 
hovlilar, yozgi ayvonlar, ochiq zinalar, yo‘laklar, yassi tom lar, 
shamollatkich panjaralarini q o ‘llash kengliklarning aloqadorligini, 
yoritish tizimini va tabiiy shamollatishni ta ’minlaydi. Ko‘plab yangi 
choyxonalar did bilan bezatilgan zallari va boshqa yordamchi zonalar, 
hordiq chiqarish ham da tamaddi qilishga m o‘ljallangan yog‘och supa 
va so‘rilari bilan ajralib turadi.
0 ‘zbekiston ko ‘chasidagi ijtim oiy fanlar akadem iyasi (sobiq 
« 0 ‘zbekbirlashuv») m a’muriy-madaniy majmuining hajm kenglik 
kompozisiyasi va rejaviy tuzilmasi (Kiyev ZN1IEP) milliy o ‘zbek 
arxitekturasi an’analari birmuncha hisobga olingan holda hal etilgan. 
Hovuzchalari, kichik arxitekturaviy shakllari va ko‘kalamzorlari bo‘lgan 
katta ham da kichik hovlichalar tom osha qismi, m a’muriy binosi, 
mehmonxonaning o‘ziga xos avanvestibyuli bo‘lib qolgan va yozning 
issiq sharoitlarida qulay miqroiqlim yaratadi. Birinchi qavat sathidagi 
hovli-ayvonlar shimol tomondan 0 ‘zbekiston ko‘chasiga qarab ochilgan, 
inshootni bu boyitishdan tashqari shamol yurib turishi uchun sharoit 
tug'diradi.
Navoiydagi savdo va xizmat ko‘rsatishni tashkil etishning zamonaviy 
tamoyillari bo‘yicha qurilgan Savdo markazi (arxitektor A. Obrazsov 
va boshq.) ikkita ichki hovlisi boTgan ikki qavatli binodan iborat — 
ular dam olish joyi va ochiq savdo maydonlari bo‘lib xizmat qiladi.
Teatr qurishning g‘ayrioddiy asimmetrik yechimini 1965-66 yillarda 
U zN lIP shaharsozlik arxitektorlar guruhi taklif etgan edi. Uning asosida 
Nukus, Urganch, Qarshi va Jizzaxdagi teatrlar qad ko‘targan. Ularning 
barchasi bir xil shaharsozlik echimiga ega, shaharlaming markaziy 
maydonlarida joylashgan va ular majmui shakllanishida katta ahamiyat 
kasb etadi.
Ikki asosiy o ‘q bo ‘ у lab xonalami tizib chiqar ekan, mualliflar 
o ‘qlardan birida zalni, sahna qismini va artistlar xonasini joylash- 
tirganlar, ikkinchi o ‘qdan esa ochiq hovlilar joy olgan; yozgi foye
84

---

ho'lib xizmat qiladigan tom osha hovlisi va undan alohida xo‘jalik 
xovlisi mavjud. Hovlifoye atrofida tomoshabinlar uchun vestibyul, 
qishki foye, mashq xonalari va qahvaxona kabi turli xonalar joylashgan.
Nukus shahrida qad ko'taigan Berdaq nomidagi musiqali drammatik 
Icatrida (arxitektorlar V. Berezin, Yu. Zakirova) hovli tashqi kenglikdan 
vestibyul bilan ajratilgan va oynavand vitrajdan ko'rinib turadi. Ushbu 
musiqali dramatik teatri Nukus shahrida mana shu tarhda qurilgan 
birinchi bino edi. Yangilikka intilish uning butun qiyofasida aks etib 
turibdi:
sirti yalpi oynavand - deyarli butun vestibyul va foye tashqa- 
ridan ko‘rinib turadi, intererda yangi qurilish ashyolarini, jum ladan, 
binoga yuk bosimini ancha pasaytiruvchi shiftlar uchun alyuminiy 
panjaralarni q o ‘llash shakl lo ‘ndaligi vu aniqligini ta ’minlagan.
85

---

Iqlimiy xususiyatlar ham , shuningdek ayrim milliy xususiyatlar o ‘z 
aksini topgan. Janubga qaragan bosh fasad yechimidagi asosiy sabab 
quyoshdan him oya qilish uch un tepasidan soyaboni oldinga turtib 
chiqib turgan ustunlardir.
Boshqa teatrlar loyihalarida Nukus teatrining samarali tamoyillari 
saqlanib qolgan, am m o shu bilan birga ularning yechim i xiyla 
takomillashtirilgan, o'zbek arxitekturasi an ’analariga sezilarli murojaat 
qilingan, ifodalikning m onumental badiiy vositalari kiritilgan. Urganch 
(arxitektorlar R. Berezin, A. Kozlov) va Qarshi (V. Berezin, Yu. 
Zakirova, A. To'xtayev) teatrlarida quyosh qaytargich bu binolarning 
endi faol shakli sifatida namoyon bo‘ladi, ular old devorlari arxitek- 
turasiga uzviy kirishib ketgan.
Agar birinchi loyiha shishaga ommaviy tar/.da xuruj qilinganda 
yaratilgan bo‘lsa, bu yerda mualliflar Xiva arxiickturasining derazalar