Shaharsozuk tarixi

2 0 —30-yillar arxitekturasi
• Tiklanish davri arxitekturasi xalq xo‘jaliginmg rivojlanishidagi qiyinchi- 
liklar va yangi davr (1917-yildan)ning boshlanishi bilan bog‘liq. Yerga va 
arxitekturaka nisbatan davlat yakkahokimligining o ‘rnatilishi, qurilishdagi 
krizis davrlari, yagona ijodiy tushuncha yo'qligi (1917—1924-yy.) rejalash- 
tirishda ham , shaharlar, turar-joylar va jam oat binolarining ramziy-badiiy 
echimidagi yangi izlanishlarda ham arxitekturaviy krizisga va ijodiy qiyinchi- 
liklarga olib keldi.
• Bu davrda Toshkentda ham , O'zbekistonning boshqa shaharlarida 
ham sanoat va irrigasiya inshootlari qurildi, qadimgi shaharlarning rivojla- 
nishi hamda yangilarining vujudga kelishi (Chirchiq, Yangiyo‘l) shu bilan 
uzviy bog‘liq.
34

---

• 0 ‘zbekiston shaharsozligi tarixida 20-30-yillarda 
shahar
va manzil- 
gohlar qurilishini yetuk arxitektorlar (A. Silchenkov, N. Rusakov, N. Semyo­
nov, G. Orlov, M. Bulatov, A. Kuznesov va boshqalar) shaharsozlik fao- 
liyati misolida rejali tarzda olib borilishiga harakat qilindi. Toshkent bosh 
rejasi (1991-y. A.Silchenko va 1938-yil A. Kuznesov) bilan bir qatorda 
Samarqand shahar (1938-1939-yy.) va Chirchiq shahar (1936-y G. Orlov) 
bosh rejalari ham ishlab chiqilgan edi. Shu bilan birga ta ’kidlash joizki, 
shohroh tarm og'ini yaratishda Moskva nam unasi bo‘yicha radial-halqa 
usulidan foydalanilgan. Biroq, agar Moskvada boshqa asoslar ham ancha 
tushunarli bo‘lsa (markaz atrofidagi halqa yo‘llar), bu yerda unday asoslar 
yo‘q edi, ikkita markazning 
bolishi vazifani qiyinlashtirdi, mazkur
shaharlar 
bosh rejalari mualliflarining asossiz rasmiy yondoshuvi shundan guvohlik 
beradi.
0 ‘zbekiston shaharsozlik amaliyotida shu yillarda uylar qurilishining 
mahalliy usullarini hisobga olishning dasdabki tajribalari paydo bo‘ldi, ularda 
joylashuv holati (shimol-janub) va mikroiqlim hisobga olingan (to‘qimachilik 
korxonasi ishchilar manzilgohining bosh rejasi, Konkurs nusxasi, 30-yy ).
• Kommuna uylar — 0 ‘zbekistondagi ko‘pqavatli turar-joy uylarining 
dastlabki namunalari. U lar 30-yil o ‘rtalarigacha respublikaning turli shahar- 
larida qurilgan «Mutaxassislar uylari»ning rivojlanishiga asos soldi. Ularda 
binoning, yozlik xonalar — balkonlar, 
ayvonlar,
old devor bezak 
namunalari
hisobga olingan. Kam qavatli uylar rejasida (asosan konkurs loyihalarida) 
xalq turar-joy arxitekturasi an’analari saqlanib qoladi, turar-joy ichkarida 
hovli salmi bo'lgan ko'plab xonalar majmui, ayvoncha bo‘lishi, ikkinchi 
qavatda m o”jaz-m o"jaz xonachalar ham mavjudligi shart deb tushuniladi.
• Jam oat binolari arxitekturasida uch uslubiy yo‘nalish kuzatiladi: 
konstruktivizm (Toshkentdagi Hukum at uyi, 1930~y., Andijondagi Davlat 
banki, 1928-y); mumtoz namunalarga taqlid (Amir Temur xiyoboni oldidagi 
Mustaqillik (sobiq Pushkin) ko'chasi boshida joylashgan m a’muriy bino,
1937-y), uchinchi yo'nalish o ‘zbek xalq arxitekturasi usullaridan foydalanish 
bilan izohlanadi. («Vatan» ldnoteatri, 1938-y., Moskvadagi qishloq xo‘jaligi 
ko‘rgazmasinmg 0 ‘zbekiston paviloni, 1939-y. va hokazolar).
• Toshkent shahrida qator davlat loyiha institutlari, m a’muriy rejaviy 
boshqarmalar, 0 ‘zbekiston arxitektorlari Ijodiy uyushmasini tashkil etish 
e’tiborga molik (1935-y.), ular respublika ijodiy kuchlarini birlashtirdi; 
shuningdek, texnika oliy o ‘quv yurtlari qoshida (hozirda Toshkent Arxitsktura 
qurilish instituti) arxitektura bo'limi (1929-y.), keyinchalik fakulteti ochildi.

---

II BOB
IJODIY IZLANISHLAR: YUKSALISHLAR VA TANAZZULLAR
(1941—1990-yy.)
2.1. Ikkinchi jahon urushi davri arxitekturasi
0 ‘zbekiston urush davrida fro n tn i h am , front o rtin i h am ta 'm in -
laydigan m u h im industrial m arkazga aylandi; u R ossiyaning g ‘arbiy 
viloyatlari va bo sh q a respublikalardan k o ‘ch irib keltirilgan o d a m la r 
u ch u n ikkinchi uy b o ‘lib qoldi. 0 ‘zbek isto n shaharlariga ishch i va 
xizm atchi m utaxassislari bilan k o 'p lab san o at korxonalari olib kelib 
joylashtirilgan edi. Shaharlarning aholisi tez ko‘paydi. M asalan, T oshkent 
shahri aholisi ikki baravar k o ‘paydi va m illion o d am d an oshib ketdi. 
A m m o m an a shunday m urakkab ho latd a ham o ‘zbek arxitektorlari va 
xalq ustalarining bunyodkorlik m ch n ati davom etaverdi. Yangi san o at 
inshootlari qurildi, ular orasida 0 ‘zbekiston m etallurgiya zavodi va 
F arh o d G E S i b o r edi. U lar B ekobod va A n g ren kabi yosh san o a t 
shaharlari h a m d a tu rar-jo y m anzilgohlari b a rp o etishga asos b o 'ld i.
Bu d av r 0 ‘z b e k isto n arx ite k tu ra y o ‘n a lish i R ossiy an in g
yirik 
arxitektorlari: A. S hchusev, A. K uznesov, V. Lavrov, G . O rlovning 
n o m lari bilan b o g ‘liq, ularning ijodiy m eh n atlari m ahalliy arx itektu ra 
am aliyotida m ezo n b o ‘lib qoldi. Asosan loyihalash ishlarini resp ub- 
likaning yetuk arxitektorlari K.Babiyevskiy, L. B oychenko, M . B ulatov, 
V. D m itriyev, V. Jahongirov, I. R achinskay a va b o sh q alar olib b o ra r 
edilar. U lar T o shkent, S am arqand, N a m a n g an , C hirchiq, Q o ‘q o n va 
0 ‘zbekistonning boshqa shaharlarida k o ‘plab in sh o o tla r b un yo d etdilar.
U ru sh yillarida 0 ‘zb ekistonda m ahalliy se m e n t va m etallu rg iy a 
s a n o a ti yuzaga keldi, alebastr q azib c h iq a rish o rtd i h a m d a u n d a n
qurilishda foydalanish yo‘lga q o ‘yildi. A yni v aq td a m ah alliy ashyolar 
sifatining yaxshilash usullari va u lardan zam onaviy qurilish texnikasida 
foydalanish uslublari belgilab olindi.
M asalan, b u vaqtda « 0 ‘zbekiston» deb n o m lan g an ikkiyoqlam a 
egm a yupqa devorli g ‘ishtin qubba (svod) ishlab chiqildi — bu m illiy 
m erosga zam onaviy fan nuqtai n az arid an ijodiy y o n d osh ish nin g o ‘ziga 
xos nam unasidir. M azkur konstruksiyaning ayrim n om ukam m alligiga 
qaram ay (nisbatan m ehnattalabligi, to m tuzilishin in g m urakkabligi) u
36

---

o‘sha vaqtda kamyob ashyolar: temir, sement, yog‘och o ‘rniga sanoat 
va fuqaro qurilishida keng joriy etildi.
0 ‘zbekiston Arxitektorlar uyushmasi va 0 ‘zbekiston arxitektura 
hamda qurilish ishlari boshqarmasi o'tkazgan qator konkurslar respublika 
am tekturasini rivojlantirishga katta ta ’sir ko‘rsatdi (turar-joy uylari va 
kottejlar, dala shiyponidagi choyxonalar, Qo‘lbola buyumlar muzeyi 
binosi va hakazolar).
Og‘ir sharoitlarga qaramay, jamoatchilik maqsadlarida foydalanishga 
m o ‘ljallangan binolar ham qurildi. « 0 ‘zbekiston» qubbasi o ‘zbek 
naqshlarining an’anaviy usullari ruhida qayta ishlab chiqildi. 1943- 
yilda qurilgan Muqimiy nomidagi teatr binosi qish faslining olti oy 
ichida qurib bitkazildi (arxitektorlar D.Xazanov, A. Tixonov va kon- 
struktor A. Rabinovich). Teatr binosi qurilishidan oldin 850 o‘ringa 
m o‘ljallangan Drama teatri lovihasiga konkurs o ‘tkazildi. Yog‘ochsiz 
qurilishga va butun binoni yengil g ish t qubba hamda qubbachalar 
bilan yopishga mo‘ljallangan loyiha konkuisda g'olib bo'ldi va uni 
amalga oshirish uchun qabul qilindi.