Shaharlar geografiyasi va geourbanistika asoslari

Global shahar
-1915 yilda britaniyalik P.Geddes ―dunyoviy shahar‖ deb atagan 
atamaning sinonimi bo‘lib, 1990-yillar boshida amerikalik olim S.Sassen 
ishlarida ―global SHahar‖ nomi bilan paydo bo‘ldi. Global shahar aholi sonidan 
qat‘iy nazar, xalqaro miqyosda muayyan funksiyalarni bajarishga ixtisoslashgan 
shaharlardir. London, Syurix, Jeneva dunyoning moliyaviy markazi, Singapur, 
Kuala-Lumpur xalqaro turizm markazi va b. 
SHaharlar ierarxiyasi-
shaharlarning aholi soniga ko‘ra egallagan o‘rni. 
Geourbanistikada SHaharlarning o‘lchami ularning aholi soni bilan o‘lchanadi. 
SHaharlarning funksiyalari-
geografik mehnat taqsimotida shaharlarning 
bajaruvchi vazifalari bo‘lib, unda aholining iqtisodiyot tarmoqlarida bandlik 
tarkibi asos qilib olinadi. Bu ko‘rsatkich mamlakat SHahar joylari bo‘yicha 
o‘rtacha ko‘rsatkichdan yuqori bo‘lishi lozim. 
Yashil zona-
shahar atrofi zonasiinng bir qismi bo‘lib, SHahar havosini tozalash 
maqsadida barpo etilgan bog‘lar, o‘rmonlar, madaniy daraxtzorlar. 
Urbanistik tarkib
–mamlakat (rayon) shaharlar to‘ri va tarkibida turli toifa 
shaharlarining mavjudligi, tutgan o‘rni va mavqei tushuniladi.
Hududiy urbanistik tarkib- mamlakat turli rayon va viloyatlarining har xil 
toifadagi shaharlar va xususan, yirik markazlar bilan ta‘minlanganlik darajasi 
nazarda tutiladi. 
shahar kengashi
- 
hududiy jihatdan ajralgan bo‘lsada, rivojlanishi (boshqaruvi) 
shahar bilan bog‘liq bo‘lgan bir yoki bir necha shahar, shaharcha yoki qishloq 
ham kiritiladi
SHaharcha
-
sanoat korxonalari, kommunal xo‘jalik, qurilish, temir yo‘l 
stansiyalari hududida joylashgan, aholi soni 2 mingdan kam bo‘lmagan va ular 
oila a‘zolarining 2/3 qismi noqishloq xo‘jalik sohalarida band bo‘lgan aholi 
manzilgohidir. 
yuridik shahar
- Ayrim xorijiy mamlakatlarda shahar ikki qismdan iborat bo‘lib, 
uning o‘z ma‘muriy hududiy chegaralari doirasidagi qismi
geografik shahar
- 
yuridik
shahar o‘z chegarasidan atrofda ham davom etadi, 
aholi soni esa statistik ma‘lumotlarda ―shahar atrofi bilan‖ deb ko‘rsatiladi. 
resurs shahar- 
Qazilma boyliklarni o‘zlashtirish asosida shakllangan shaharlar. 
Bunday shaharlar, odatda, o‘z atrofi, qishloq joylar bilan kam bog‘langan 
bo‘ladi. Ularning nomlari ham ko‘pincha kon nomini anglatadi, masalan, Gazli, 
Jezqazg‘an, Toshko‘mir, Magnitogorsk va boshqa resurs shaharlar odatda kichik 
bo‘ladi, agar shahar hayoti shu resurs bilangina bog‘liq bo‘lsa, resurs tugagach 
shahar inqirozga uchrashi mumkin 
shaharlar to‟rini -
barcha shaharlarning bir-birlari bilan transport yo‘llari orqali 
bog‘lanib, muayyan hududda to‘r hosil qilishi
“o‟lik shaharlar
‖ –shahar mavjud, lekin, turli sabablarga ko‘ra aholi 
yashamaydi.
millioner shahar
-aholi soni 1 mln.dan ortgan shahar 

---

124 
SHaharlar Ierarxiyasi
- shaharlarning aholi soniga ko‘ra kattadan kichikka 
qarab pog‘onasimon joylashishi. Pog‘ona shakli qancha to‘g‘ri va to‘la 
bo‘lsa, mamlakatda shaharlar mutanosib rivojlanayotganini bildiradi. 
SHaharlar gipertrofiyasi
-shaharlarda aholi va ishlab chiqarishning haddan 
ziyod ortib ketishi 
SHaharlarning genetik tipologiyasi
-shaharlarning qachon va qanday omil asosida 
shakllanishiga ko‘ra guruhlanishi. 
Poytaxt shahar
- shaharlarning siyosiy markaz, dorulsaltanat, mamlakatni 
boshqarish, uni siyosiy, ilmiy —texnikaviy, ijtimoiy — iqtisodiy jihatdan 
tashkil qilishdan iborat funksiyani bajaruvchi shahar. 
Soxta urbanizatsiya
- Urbanizatsiya ko‘rsatkichining hamma joylarda- ham 
real hududiy— iqtisodiy vaziyatni aks ettirmasligi. Masalan, Rossiya 
Federatsiyasining 
CHukotka 
o‘lkasida-yoki Kamchatka, Magadan 
viloyatlarida, Qoraqalpog‘istonda urbanizatsiya ko‘rsatkichi, tabiiy 
sharoitning qishloq xo‘jaligi uchun noqulay bo‘lganidan aholi asosan 
shahar joylarda to‘planadi va urbanizatsiya darajasi yuqori bo‘ladi.
Monofunksional shahar-
bir yoki ikki sohaga ixtisoslashgan shahar. Odatda 
bunday shaharlar kichik bo‘ladi.
Ruurbanizatsiya
-shahardan ko‘chib borgan aholining qishloq joylarda shahar 
hayoti va madaniyatini yoyishi. 
Rayon planirovkasi
-muayyan hududda ishlab chiqarish korxonalari, aholi 
joylashuvi, xizmat ko‘rsatish, transport va boshqa infratuzilma 
elementlarini hududning geografik, iqtisodiy, qurilish-arxitektura, 
muhandislik-texnik shart-sharoitlari va imkoniyatlarini hisobga olgan 
holda hududiy tashkil etishning nazariy va amaliy masalalari bilan 
shug‘ullanadi. Rayon planirovkasi iqtisodiy-ijtimoiy geografiyaning 
amaliyot bilan bog‘liq bo‘lgan muhim yo‘nalishidir. 
shaharsozlik
 
- me‘morlikning bir yo‘nalishi. Unda hududning tabiiy-iqlimiy 
va iqtisodiy-ijtimoiy shart-sharoitlari, sanitariya-gigiena, qurilish–texnika, 
ijtimoiy-madaniy taraqqiyot darajasi, milliy o‘ziga xosligi, shaharning 
vazifalari, ekologik holati va boshqalar hisobga olinadi. shaharsozlikda
yangi shahar, shaharcha, qishloqlarni qurish, qadimiy shaharlarni 
muhofaza qilish (rekonstruksiya qilish), shaharlarni kengaytirish, me‘moriy 
majmualar bunyod etish bosh reja asosida amalga oshiriladi va loyihalar 
tuziladi. Bunday loyihalar buyurtmalar orqali shaharsozlikka ixtisoslashgan 
ilmiy-tadqiqot va loyihalash institutlarida bajariladi. 
Bosh reja
- shahar yoki uning muayyan qismlarini rivojlantirish, qurish, 
rekonstruksiya qilish uchun ilmiy asosda ishlab chiqilgan istiqbol reja. 
shaharsozlik kodeksiga asosan hududiy planlashtirishning asosiy hujjati. 
SHahar, shaharcha va qishloqlar uchun ham Bosh rejalar ishlab chiqiladi. 
Bosh rejalar asosida shahar va qishloqlarda qurilish ishlari olib boriladi. 

---

125