Shaharlar geografiyasi va geourbanistika asoslari

Global shaharlar. 
Hozirgi vaqtga kelib, jahon iqtisodiy va ijtimoiy 
taraqqiyoti ma‘lum ma‘noda ―global shaharlar‖ rivojlanishida o‗z ifodasini 
topmoqda. So‗nggi yillarda ilmiy adabiyotlarda tez-tez qo‗llanilayotgan ushbu 
atamaning fanga kirib kelganiga ko‗p vaqt bo‗lgani yo‗q. Hozirda bu yangi 
atamaning mazmun-mohiyati unga mansub bo‗lgan ob‘yektlarning o‗ziga xos 
xususiyatlari, mezonlari, o‗zgarishlarini tadqiq etish asosida asta-sekin ochib 
berilmoqda.
Bu atama fanga ilk marta ‖dunyoviy shaharlar‖ nomi bilan 1915-yilda 
britaniyalik urbanist P.Geddes tomonidan kiritilgan va u biznes ishlari eng ko‗p 
yuritiladigan, xalqaro biznes uchrashuvlari o‗tkaziladigan shaharlarni shu toifaga 
kiritgan. Ammo global shaharlarga 1970-yillardan xalqaro munosabatlar jadal 
rivojlangach, alohida e‘tibor berila boshlandi. 1991-yilda chop etilgan Saskiya 
Sassenning ―The global city‖ asarida ta‘rif berilishicha, 
global shaharlar
(ingliz 
tilida ―dunyo shahri‖, ―alfa shahar‖) – bu jahon iqtisodiy tizimining muhim 
elementi hisoblanuvchi, xalqaro miqyosda o‗ziga xos markaziy, siyosiy-iqtisodiy, 
madaniy vazifalarni bajarib berish bo`yicha tan olingan shaharlardir. Masalan, 
London, Jeneva xalqaro moliyaviy, Nyu-York-iqtisodiy, Kuala-Lumpur-turizm 
markazi hisoblanadi. 
Global shaharlarning vujudga kelishining asosiy omili - xalqaro mehnat 
taqsimotining chuqurlashuvi, jahon hamjamiyatining iqtisodiy va ijtimoiy hayotini 
yanada baynalminallashuvi, transport va aloqaning rivojlanishi bilan davlatlararo 
o‗zaro munosabatlarda davlat chegaralarining to‗siq sifatidagi rolini kamayib 
borishi yotadi. Global shaharlar boshqa shaharlardan farqli ravishda aholi sonidan 
qat‘iy nazar, xalqaro miqyosda iqtisodiy, moliyaviy, biznes va xizmat ko‗rsatish 
faoliyatlarini qulay, tez, sifatli tarzda amalga oshirishi, shu bilan birga aynan shu 
sohalarda jahon miqyosida markaz sifatida tan olingan bo‗lishi lozim. Shuningdek, 
xalqaro siyosiy, huquqiy tashkilotlarning shtab-kvartiralari, ilmiy-ishlab chiqarish 
salohiyati, axborot-texnologiyalari bilan ta‘minlanganlik darajasi, dunyoning eng 
mashhur o‗quv yurtlari, kutubxonalari, ilmiy-tekshirish institutlari joylashganligi 
bilan ahamiyatlidir. Masalan, Tokio dunyoda o‗z ilmiy, tabiiy-texnika fanlarining 
eksperimental ob‗yektlari, Nyu-York esa o‗ziga xos tor mutaxassislik tekshirish 
institutlari, ayniqsa, vulqonshunoslik, alternativ energiya manbalari turini 
ko‗paytirish, ekologik toza yoqilg‗ini imkon boricha arzon ishlab chiqarish 
bo‗yicha noyob markazlar ko‗p joylashganligi bilan ajralib turadi. Global 
shaharlarda sivilizatsiyaning eng yaxshi yutuqlari, jahon ahliga taniqli teatr, muzey 
va madaniyat uylari joylashganligi sababli bu shaharlarga turistlar, asosan
, 
inson 
qo‗li bilan yaratilgan noyob ob`yektlarni ko‗rish maqsadida boradi. Bu jihatdan 
Tokio o‗zining imperator saroyi, Tokio teleminorasi, Tokio Milliy muzeyi, Ueno 
bog‗i bilan mashhur bo‗lsa, London 7.5 mln. eksponatli Britaniya muzeyi, Madam 
14
Лучников А.С. Экономическая и социальная география России и мира. Пермь, 2015. Б-46.

---

34 
Tyusso eksponatlar muzeyi, Globus teatri va boshqalar bilan mashhur. Nyu-York 
esa o‗zining Butunjahon Savdo markazi, AQSH asosiy telekompaniyalari - SBS, 
BBS, NBS shtab-kvartiralari, Ozodlik haykali bilan sayyohlarni o‗ziga ko‗p jalb 
eta oladi. Hozirgi vaqtda global shaharlar ro‗yxatiga 60 ga yaqin shaharlar kirgan, 
ularning qatoridan MDH dagi birorta ham shahar o‗rin olmagan. 
Global shaharlar ham o‗z tasnifiga ega. S.Sassen ularni xalqaro ahamiyatiga 
qarab alfa, betta, gamma shaharlarga ajratadi. 
1980-yilgi John Friedmann tadqiqotlarida yangi urbanistik iyerarxiya 
yaratilib, London, Nyu-York, va Tokio global moliyaviy bo‘g‘imlar, Mayami, Los-
Anjeles, Frankfurt, Amsterdam, Singapur ko‘p millatli bo‘g‘imlar, Parij, Syurix, 
Madrid, Mexico, San Paulo, Seul, va Sidney muhim milliy toifa sifatida tan olindi 
va ularning barchasi bitta iyerarxiyaga birlashtirildi. Kristaller tipologiyasi esa 
kichik hududlar (mamlakatlar, rayonlar) shaharlari uchun asos bo‘lib xizmat 
qilmoqda (M.Pacione, 2009, 122-b.).
Savol va topshiriqlar 
1.
Shaharlarni turlarga ajratib o‗rganishning qanday afzalliklari bor? 
2.
Shaharlar funksiyasiga ko‗ra qanday turlarga ajratiladi? 
3.
Poytaxt shaharlarning vazifalari nimalardan iborat? 
4.
Global shaharlar guruhiga qanday shaharlar kiradi?