Sh. X. Xushmurodov atom yadrosi va zarralar fizikasi

E k =	5	R 0A vi =	3 e 2	Z 2
(5 92)
E a	\ n a R g A 2/3		2 0 n R l	A

Bu formulada turli yadrolar uchun Z2/A o‘zgaruvchan ko‘paytmadir. Z2/ A ortib borishi bilan yadroning boMinishi osonlashadi. Shuning uchun Z2/A ni boMinish parametri deb ataladi.

Deformatsiyalanmagan yadrolar uchun yadro toMa energiyasini, (5.9.1)

ifodani quyidagicha yozamiz:
£ =	(5.9.3)

Bu yerda sirt taranglik energiyasi Es bilan protonlaming kulon energiyasidan (Ek tashqari hamma boshqa energiyalar yigindisi E' bilan belgilandi. Agar yadro birmuncha deformatsiyalansa, sirt taranglik energiyasi ortadi va kulon ta’siri energiyasi bir muncha kamayadi, E' energiya o‘zgarmay qolaveradi.
Shuning uchun yadro energiyasining o‘zgarishi AE, Ek va Es energiyalaming o‘zgarishiga bogMiq:

ДЕ = |д Е|-|ДЕк|.

(5.9.4)

Agar ЛЕ > 0, ya’ni |AEJ > |A EJ boMsa, yadro o‘z holatiga qaytadi,

АЕ < 0 bo‘lsa, deformatsiya orta boradi, yadro boMinadi. /7 = J— Ц- = 1
\A E <’ \
kritik holdir. h < 1 da yadro bo‘linmaydi, h = 1 da kritik holat, h > 1 da yadro so‘zsiz boMinadi.
Agar yadro tekis zaryadlangan ellipsoid deb qaralsa, boMinish parametri:
1 E k

		’	=		2£ 7'	<5'9 '5)
Kritik hoi uchun h =				1	deb, boMinish' parametrini hisoblasak (5.9.2),
(5.9.5) ifodalardan rj —					3e2Z 2
				2 ■2 0 n R 0
7 2	4 0 nR 'rr	40- 3,14(1,3-10"'3 )31020
_£____	4 V 7 r A o a	__ __________________________________________ s m ~				=45*
A	3e2		3 ( 4 , 8 •1 0 “lo) 2(C G S £ ) 2
buyerdaR =l,3МО"13sm, e=4,8•1 O'10CGSE, 0 vaJ							= 1020erg /sm2.

Demak, kritik hoi (Z2/A) = 45 yaqinlashganda yadro o‘z-o‘zidan boMinib ketadi. Yadro boMinish parametri Z2/A> (Z2/A)k boMganda u asosiy holatda ham bir onda spontan boMinadi.

Demak, yadrolar uchun Z ning maksimal qiymatini (Z2/A)ir = 45 dan keltirib chiqarish mumkin. U taxminan 110 ga teng. Shuni ham aytish lozimki, tomchi modeli hamma tajriba natijalarini toMa tushuntirib bera olmaydi. Masalan, yadroning boMinish parametri Z2/A ning o‘zgarashiga qarab monoton o‘zgaravermaydi, boMinish yadrodagi nuklonlaming toq-juftligigabogMiq, keyingi vaqtlarda izomer holatdan boMinishlarkashf etildi. Bulaming hammasi yadrodagi qobiqlami nuklonlar bilan toMdirilish tartibini, ya’ni yadro qobiq modelini e’tiborga olishni talab etadi.
Yadro energiyasi va deformatsiyalari orasidagi munosabatdan boMinish xususiyatlarini tushuntirish mumkin.
5.11-rasmdan r = 0 hoi sferik shakldagi uyg‘onmagan yadroga mos keladi. Yadro deformatsiyalanganda ellipsoid orasidagi masofa yadroning deformatsiyalanish parametrini ifodalaydi. Kuchli deformatsiyalangan yadro

uchun r masofa ortib boradi va r = rk|da shar shaklini olgan boMaklar bir— biriga tegib turgan holda ular markazlari orasidagi masofani ko‘rsatadi. r = r^ da E = E(r) maksimumga erishadi (5.12-rasm).

Yadro energiyasi kichik r larda ortaboradi, r = rb maksimumga erishadi va r > rto da yana kamayadi. Uyg‘ongan yadro energiyasi Ед bilan r —> oo dagi bo‘lakchalar energiyasi E = 2Ед/2, orasidagi farq reaksiya energiyasini beradi:
Q = EA ~2Ea/2-
E^t = Emaks- EA - aktivatsiya energiyasi deyiladi.

5.12-rasm.

Yadro boMinishi uchun tashqaridan aktivatsiya energiyasidan kam boMmagan uyg‘onish energiyasi Euyg. ni berish kerak, natijada energiya ajraladi.
BoMinishda ajralib chiquvchi energiya Eajr = Q ^ - E . teng.
5.9.1. Neytron ta’sirida uran izotoplarining boMinishi

Tabiatda uran asosan ikki izotop aralashmasi sifatida uchraydi: 2q2 U (0,7% ) va 2Ц и (99,3% ). Neytronlar ta’sirida uran yadrosi bo‘linish kesimi izotop turi va neytron energiyasiga bogMiq ravishda har xil boMadi.

Neytronlar energiyasiga qarab quyidagicha toifalarga bo‘linadi: energiyasi 0,025 eV dan 0,5 eV ga qadar bo‘lgan neytronlar issiq neytronlar; 0,5 eV dan 1 keV gacha energiyali neytronlar rezonans neytronlar; 1 keV dan 100 keV gacha energiyali neytronlar oraliq neytronlar; 100 keV dan 14 MeV gacha energiyali neytronlar esa tez neytronlar deb ataladi.
BoMinish kompaund yadro hosil bo‘lish bilan yuz berganda yadrolaming bo ‘ linishi yadro vaqtiga (10"22 — 10~23s) nisbatan ancha sekin yuz beradi. Kinetik energiyasi Г bo‘lgan neytronni yutgan yadroning uyg‘onish energiyasi E uygl = Т + г A+| bo‘ladi. Bu yerda

0.