Sh. X. Xushmurodov atom yadrosi va zarralar fizikasi

hv

massasi nolga teng. Uning to ‘liq massasi Щ = 'T ga teng boMib,

energiyasi foton harakatiga bog‘liq.
1928-yilda ingliz fizigi P. Dirak elektron harakati tenglamasining simmetriyasiga asoslanib, massasi elektronning massasiga teng, lekin musbat zaryadli zarra - pozitronning tabiatda mavjud bo‘ 1ishl igini nazariy yo‘l bilan isbotladi. Bu zarrani 1932-yilda amerikalik fizik K. Anderson kosmik nurlar tarkibida mavjud ekanini tajribada kuzatdi.
1935-yilda X. Yukava yadro kuchlar tabiatini tushuntirish uchun mezon zarralarbo‘lishligini aytdi. Bu aytilgan zaryadli n -mezonlarni 1947-yilda

0. 
   Pauell va J. Okkialiplar, 1950-yilda R. Berklund neytral 7r°-mezonni kashf etishdi.
   

1937-yilda K. Anderson va S. Nedermeyerlar // -mezonni aniqladilar. Dastlab // -mezonlarni yadro kuchlari vositachisi deb qaraldi, keyinchalik bu xulosa noto‘g‘ri ekanligi // -mezon elektronga o‘xshash og‘ir zarra ekanligi m a’lum bo‘ldi. 1975- yilda M. Perl tom onidan elektron xususiyatiga o‘xshash (lepton, o‘ta og‘ir taon г -mezon topildi).
1930-yilda V. Pauli p-yemirilishdaneytrino boMishligini bashoratqildi.
30-yil o ‘rtalarida F. Reynes va K. Kouenlar antineytrinoni tajribada
aniqladilar. Hozir uch xil elektron v , myuon v /t vataon v , neytrinolar

mavjud. 1940-yillarga kelib elementar zarralar soni 15 ga yaqinlashdi. Bu zarralar yordam ida m ateriyaning atom tuzilishini tushuntirish imkoniyatiga erishdi. Atom yadrosini proton-neytronlardan iborat, yadroda nuklonlar pionlar almashinuviga ko‘ra, mavjud, neytrino 6-yemirilishda saqlanish qonunlarini bajarilishini ta’minlaydi deb qaraldi.

1950-yillarga kelib o‘rtachayashash vaqti г ~ 10~10sboMgan, massalari elektrondan og‘ir protondan yengil boMgan ko‘plab mezon zarralar — V, X , 0 , т, К aniqlandi. Bu davrda massalari proton massasidan katta
bo‘lgan lyamda - A , Ksi - [EL , sigma - X kabi ko‘plab giperonlar
ham aniqlandi.
1960 -yillarda tezlatg ich lar yordam ida k o ‘plab an tizarralar,
g‘alatizarralar, yashash vaqti г ~ 10“24- 1 0 “22s boMgan o‘taqisqayashovchi rezonans zarralar kashf etildi. Hozirgi vaqtda zarralar turi bir necha yuzdan otrib ketdi.
Zarralaming yuqori energiyalarda o‘zaro ta’sirlashuvlarida yutilishi, bir-biriga almashinishi va yangi zarralar tug‘ilishi zarralarni mana shu zarralardan tashkil topgan deyishlik imkoniyatini bermaydi. Shuning uchun dunyoning haqiqiy elementar g‘ishtchalarini aniqlash qiyin bo‘lib,qoldi. Elementar zarralarni quyidagicha tavsiflash mumkin: birinchidan, x zarra ta’sirlashuvda x,, x2, xn bo‘ lakchalarga bo‘linsa, ikkinchidan x. bo‘ lakchalar bogManish energiyalari £ tinch holat energiyalari M.c2 dan juda kichik Ejbog-<<: H C2 boMsa, u holda \1 с 2> E > Ejbog. energiya oraligMga to‘g‘ri keluvchi ta’sirlashuvda zarralar tarkibiy bo‘ lakchalarga ajralib ketadi, yangi zarralar tugMiishi hosil boMmaydi. Elementar zarralar tarkibi yuqoridagi ikki shart bajarilmasa su b zarralar deb ataladi (masalan, kvark, glyuon, partonlar).
1960-yillardan boshlab o ‘rganilgan yuzlab elem entar zarralarni sistemalashtirish qaysi ta’sirlashuvlarga qatnashishiga ko‘ra, toifalash, bunda ko‘pgina kvant sonlari va bu kvant sonlarining ta’sirlashuvlarda saqlanishiga alohida e’tibor qaratildi.
Zarralar nihoyatda ko‘p elastik va noelastik sochilish jarayonlarida ham dako‘ptugMlish va parchalanish reaksiyalarida ishtirok etadi. Bunday k o ‘p turli xil aylanishlarni to ‘rt tipdagi fundam ental o ‘zaro ta ’sir boshqaradi. Ulami fizikjarayonlarva hodisalarning belgisi deb ham qarash

mumkin. Наг qanday o‘zaro ta’sirni uchta parametr bilan tavsiflash mumkin: intensivlik, ta’sir radiusi va uning elementar akti amalga oshiriladigan vaqt. Ularning qiymatlari 7.1-jadvalda keltirilgan.

					7.1-jadval
		Ta’siriashuv	Inteu-	Ta’sir	Xarak-
№	0 ‘ziiro ta’sir				teiii vaqt,
		vositasi	sivlik	radiusi
					T, s
1.	Kuchli	Glyuonlar