Sh. Sodiqova

1. 
S en sor  tarbiya.
  Tevarak  atrofdagi  borliqni  bilish  sezgi  va  idrokka 
asoslanadi.  T a sa w u rn in g   asosini  bev o sita  sezish  orqali  idrok  etish tashkil 
etadi.  B unday  ta sa w u rla rn in g   aniqligi,  to 'lalig i  sensor jaray o n lam in g   ri-
87

---

vo jlan ish   darajasi  bilan  belgilanadi.  Sensor  tarb iy a  sezgi  v a   idrokni  biror 
m aqsadga  qaratilgan  h o ld a  rivojlantirishdir.  “S en so r”  so ‘zi  lotincha  “sen- 
su s” -  “tu y g 'u ”,  “sezgi” ,  “idrok”,  “sezish qobiliyati” m a ’nolarini anglatadi.
S en so r tarb iy an in g  m aq sa d i m ak tab g ach a ta 'lim  y o sh id ag i b o lala rn in g  
sen so r  q obiliyatlarini  o ‘stirishdan  iborat.  S en so r  ta rb iy a  q o b iliy atlarn i 
riv o jla n tirish   u ch u n   b o lalar  b u y um ning  fa q a t  n im ag a  ish latilish in i, 
n o m in ig in a b ilish i y eta rli b o ‘lib qolm ay, b alk i u lar bu y u m larn i ch u q u rro q  
id ro k   etishi,  u larn i  u shlash,  u lar  b ilan   m u o m a la d a   b o ‘lg an d a  x ilm a-x il 
sezg ilar  ish tiro k   etishi  h am   ju d a   m uhim   deb  biladi.  T arbiyachi  sen so r 
tarb iy an in g  ana shu to m o n la rig a  alo h id a e 'tib o r berishi,  b o lalarg a tegishli 
to p sh iriq lar  b erish i  lozim :  b uyum larni  b ir  jo y d a n   ik k in ch i  jo y g a   olib 
q o 'y is h d a  u larn in g  o g ‘irligini his  etish,  buy u m n i  q o ‘lga  olib  u n in g  sirtini 
sezish  v a  sifatini -  silliq  y o k i  g ‘ad ir-budirligini,  issiq  y o k i  so v u q lig in i va 
sh u n g a  o ‘xsh ash larn i  an iq lash  kerak.
S ensor  tarb iy a  o ‘z  n av b atid a  q u yidagi  v a z ifa larn i  m u v affaq iy atli  hal 
etishni  talab   etadi:
1)  bolalarda p ersep tiv  h arak atlarn i  shakllantirish;
2)  b u y u m la m in g   x ususiyati,  sifati,  m u n o sab ati  t o ‘g ‘risid ag i  um um - 
lash g an   tasavvurlar,  sen so r  etalo n lar  tiz im in i  shakllantirish.  S ensor  eta- 
lo n lar  ijtim oiy-tarixiy  ta jrib a   ja ra y o n id a   h o sil  q ilin g an   nam unalardir. 
A sosiy  ranglar,  g eo m etrik   shakllar,  n o talard a  ifo d a lan g an   m u siq ali  to- 
v u sh larn in g  tu rli  b alan d lig i  ana  shunday  etalo n lar ju m la sig a  kiradi. A g ar 
b o la  etalonlar v a  u larn in g   o g ‘zaki  ifo d alan ish i  bilan ta n ish   b o ‘Isa,  u n ing 
tev arak -atro fn i  b ilish i  oson b o ia d i,  u  o ‘zi  u chratgan  b u y u m larn i m a ’lum  
bir  etalon  b ilan   taq q o slav d i  h a m d a   b u y u m n in g   rangi,  shakli,  katta- 
k ich ik lig i,  d etallarin in g  fazoviy jo y la sh ish in i  aytib  beradi.
S ensor  etalo n la m i  o ‘zlash tirish   -   uzoq  davom   etad ig an   v a  m u rak k ab  
ja ra y o n .  A na  sh u   sababli  m ezon,  etalo n larn i  tan lay   o lish n i  m a k tab g ach a 
t a ’lim   y oshidan  b o sh lash   kerak.  A n iq   m ezo n larn i  o ‘zlash tirish   orqali 
b o la la r m azk u r  o ic h o v la r   orqali  istalg an   n arsa-h o d isa larn i  ta sa v v u r  qila 
o lad ila r  ham da  u larg a  ta ’r i f  b e ra   olishadi.  A n a  shu  “ o ic h o v   b irlik lari” 
b o la g a   aniq  n arsa -b u y u m la m in g   farqli  jih atlarin i  ch u q u r  v a  to ‘liq   b ilish  
im k o n in i beradi.
G o ‘daklik  dav rid ay o q   b o la la rd a   se n so r  etalonlarga  layoqatlilik 
shakllanadi.  B ir  y o sh n in g   ik k in ch i  y arm id an   boshlab  to  uch  y o sh n in g  
b o sh larig ach a  sen so m o to rli  ilk   e ta lo n lar  shakllanadi.  M azk u r  yo sh  
,davrida  bola  o ‘zin in g   h a ra k a tla n ish i  u ch u n   aham iyatli  b o i g a n   narsa-
88

---

b u y u m larn in g   alo h id a  x u su siy atlari  (shakli,  k attalig i,  m aso fasi)n i  idrok 
eta  oladi.
M aktabgacha  yoshda  bola  predm etli 
etalonlardan 
foydalanadi: 
narsa-buyum larning  obrazini  aniq  predm etlar  bilan  tenglashtiradi  (sariq 
rangni  sabziga,  kvadratni  d a stro 'm o lg a   o ‘xshatishadi).  T adqiqotlam ing 
k o 'rsatish ich a. ka tta  m aktabgacha yosh guruhi bolalari narsa-buyum larning 
xususiyatlariga  u m um tom onidan  qabul  qilingan  etalonlar  (quyosh -   shar, 
lim on v a  bodring -  yassi  shakl)  bilan b o g ‘liqlikda m u nosabat bildiradilar.
3) 
perseptiv  harakatlardan,  etalonlar  tizim idan  am aliy  faoliyatda  va 
bilish  jaray o n id a  m ustaqil  foydalanish  m alakasini  shakllantirish.  Sensor 
tarbiyaning  m azm uni  o ‘z  ichiga  olgan  tevarak-atrofdagi  ham m a  sensor 
b elgilam i  qam rab  oladi.  B ular bolalarning h am m a faoliyatlari  orqali  am al­
ga  oshiriladi  v a  h ar  xil  sen so r  aso sg a  egadirlar.  M a k tab g ach a  y o sh d ag i 
b o lalar ra n g la m i farq  qilish v a  u larn in g  n o m in i aytish g a о ‘rg atilad i, ularda 
ran g   tu slarih aq id a,  b o ‘yo q larn i  ara lash tirish   n atija sid a   y an g i  ra n g   yoki 
tu sla r paydo b o 'lis h i t o ‘g ‘risid a ta s a w u r  h o sil b o ‘ladi.  S h u n in g d ek  ularda 
m u siq a  tin g lash   uquv ini  riv o jlan tirish   h am   sen so r  tarb iy a   m azm u n ig a 
kiradi.  S ensor  tarb iy a  shuningdek,  ta k tik   sezg ilam i.  b u y u m larn in g  
sifatini  p ay p aslab   k o 'rib   farq lash   v a   u larn i  t o 'g ‘ri  aytish  k o ‘nikm alarini 
riv o jla n tirish  h am   sen so r ta rb iy a  v azifalarid an  biridir.
Sezgi va id ro k  b iro r m aq sad g a qaratilg an  m azm u n li fao liy at ja ra y o n id a  
m u v affaq iy atli  rivojlanadi.  Sam arali  fa o liy a t  sezgi  v a   id ro k n in g   riv o jla­
nishi  uchun  qulay  sh aro it y a ra tib g in a  qolm ay,  balki  b u y u m n in g   shaklini, 
rangini,  jo y in i  b ilib   o lish g a  ham   ehtiyoj  p aydo  qiladi.  B iro r  n arsan in g  
rasm in i chizish d an  o ldin bolani b u y u m larn in g  ra n g ig a qarab taq q o slash g a 
о ‘rgatiladi, su ra tla rn ik o 1 zd an  k e ch irish d a esa qanday qilib ra n g  у ordam ida 
tasv irn in g  b ad iiy   ifo d alilig ig a e rish ilish in i  k o 'ris h   q o biliyati  rivojlanidi.
S en so r tarb iy an i  am alga  o sh irish d a aso siy  u su llard an  biri -  tekshirish- 
dir.  T ekshirish -  b u y u m larn i m ax su s rav ish d a ta sh k il  etilg an  id ro k  qilish- 
dan  ib o rat  boT ib,  u n ing  n a tijala rid an   k ey in ch alik   m aT u m   b ir  m azm u n li 
fao liy atd a fo y d alan ilad i. T ekshirish ja ra y o n id a  b o lalar katta -  k ichiklikni, 
shaklni,  fazoviy  m u n o sab atlarn i,  rangni,  nu tq   to v u sh lari  b ilan   m u siq iy  
to v u sh larn in g   o ‘zig a  xos  x u su siy atlarin i  ajratib  k o 'rs a tis h   v a   farq lash g a 
o ‘rganadilar.