Sh. Sodiqova

5.  Quyosh  nurida  chiniqtirish organizim da qaysi vitam inni paydo
 
b o‘Iishiga yordam   beradi?
А ) В  
В ) D
С)  E 
D ) A
83

---

V I  bob. A Q L IY  TARBIYA
«A qliy 
A q liy   rivojlanish
  d eg a n d a  h ay o tiy   ta 's ir  etish  v a
rivojlanish» va 
oq ib atlarn in g   b arc h a  m iq d o riy   im k o n iy atlari  nati- 
«Aqliy tarbiya» 
ja s id a   k elib   chiq ad ig an   aql  k u ch i  h am d a  fikrlash- 
tushunchasi 
n in g  riv o jlan ish  ja ra y o n in i  tu sh u n ish  m um kin. 
A qliy  riv o jlan ish   a tam asi  b ila n   b ir  q ato rd a  “ aqliy  k a m o lo t”  atam asi 
ham   q o ila n ila d i.  A q liy   k a m o lo t -   bu  y o sh n in g   o ‘sib,  tajrib an in g   b o yib 
b o rish i m u n o sab a ti bilan  b o lan in g  aqliy fao liy atid a ro ‘y b e rad ig an  m iq d o r 
va  sifat  o ‘z g a rish larin in g  m ajm uasidir.
M a k ta b g ach a  t a ’lim  y o sh id a  b ilim lar te z   s u r’atlar b ilan   b o yib  boradi, 
n u tq   shakllanadi,  b ilish   ja ra y o n la ri  tak o m illash ad i,  b o la  eng  o d diy  aq­
liy  fao liy at  u su llarin i  egallab  oladi.  M ak tab g ach a  t a ’lim   y o sh id ag i  b o ­
lalarn in g   aqliy  riv o jlan ish in i  t a ’m in lash   ularn in g   k ela jak d ag i  b u tu n   fa- 
oliyatlari  u ch u n   k atta  ah am iy atg a  ega  b o ia d i.  B o la   ijtim oiy  m u h it  t a ’- 
sirida  aqliy  to m o n d an   riv o jlan ib   boradi.  T ev arak -atro fd ag i  k ish ila r  b ilan  
m u o m ala  q ilish  ja ra y o n id a   u  tiln i  v a  u  bilan  birga  tark ib   to p g an   tu sh u n ­
ch alar  tizim in i  o 'z la sh tira d i.  N a tijad a  m a k tab g ach a   t a ’lim   y o sh id ay o q  
b o la tiln i  sh u n ch alik   egallab  o ladiki,  undan  m u o m ala v o sita si  sifatid a  er­
kin  fo y d alan a  olad ig an  b o 1 lib  qoladi.
X X a s m in g s o 'n g i c h o ra g id a p s ix o lo g ik v a p e d a g o g ik a d a b iy o tla rd a ta ’- 
lim  ja ra y o n in in g  sam arad o rlig ig a t a ’sir k o ‘rsatu v ch i p ed ag o g ik  yo n d ash u v  
v a   tam o y illarn i  am alg a  o sh irish   k o ‘plab   ta 'rifla n g a n lig in i  k o 'r is h   m u m ­
kin.  Jum ladan,  “aqliy  riv o jla n ish ”  tu sh u n ch a si  k e n g   q o ‘llaniladi,  lekin 
qanday  b elg ilarig a  к о ' ra  inson  aqli,  u n in g   aqliy  riv o jla n ish   darajasi  ha- 
qida fikr yuritish m u m k in   degan  sav o lg a b ir m azm u n li ja v o b   berilm aydi. 
B arch a  p six o lo g lar  aqliy  riv o jla n ish d a   t a ’lim   asosiy,  hal  q iluvchilik 
rolini  o ‘ynashini  e ’tir o f   etadi.  B u   in so n n in g   ijtim oiy  tab iatid an   kelib 
chiqadi.  M a ’lum ki,  in so n n in g  p six ik  riv o jlan ish i u  y ash a y o tg an  ijtim oiy- 
tarix iy   sh art-sh aro itlard a  aniqlanadi.  O 'z   h ay o tin in g   b irin ch i  k u n id an o q  
b o la   k attala r  ta ’siri  ostid a  ijtim oiy  tajrib an i  o 'z la sh tira   bo sh lay d i.  B u 
tajrib a larn i  o ‘zlash tirish   ja ra y o n id a   b o lan in g   aqliy  riv o jlan ish i,  uning 
insoniy  q o b iliy atlarin in g  sh ak llan ish i  so d ir b o ‘ladi.
O lim lar  orasidagi  b a ’zi  x ilm a-x illik   aqliy  riv o jlan ish d a  b ilim larning 
roli  qandayligi  h aq id ag i  m asalan i  keltirib   chiqaradi.  M asalan,  A.N. 
J^eontev bilim lar b ila n  aqliy  riv o jlan ish ,  x u ddi  shunday  riv o jlan ish   o ‘rta- 
sida  aniq  teng  ishorasini  q o ‘yadi.  U n in g   fikricha,  in so n iy at  tajribasini
84

---

" o 'z la s h tiris h ”  b u tu n la y   bola  y ash a y o tg a n   v a  riv o jlan ay o tg a n   ijtim o ­
iy  sh aro itla rd a  q o ‘lga  kiritilganligi  b ilan   x arak terlan ad i.  B o sh q a  olim - 
lar  (E.N .  K abanov-M eller,  V.A.  K ru tetsk iy )  b ilim lam i  ah am iy atin i  pa- 
saytirm aydi,  biroq  uni  m u tlaq lash tirm ay d i  ham .  U lar  bilim   aq liy   riv o j­
lanish  sharti  sifatid a  aks  etadi,  lek in   u n ing  tu z ilish ig a   k irm aydi,  deb  hi- 
soblashadi.  M a z k u r  m ualliflarn in g   fikricha,  aqliy  rivojlanish  faq atg in a 
bilim ni  o 'z in ig in a   em as,  in sonning  m a z k u r  bilim ni  y an g i  sh aro itlard a 
o ‘zlash tirish ,  q o ‘llay  olish,  u zatish   im k o n iy a tid a n   kelib  chiqadi.
Z .I.K alm ikov esa quyidagi  ta 'rifn i  ta k lif etadi:  aqliy rivojlanish -  inson 
p sixikasining  individual  o ‘ziga  xosliklaridan,  u  y ashayotgan  ijtim oiy- 
tarixiy  sharoitlar bilan  b o g ‘liqlikda hayotiy  tajribalam ing  oshib  borishi  va 
u ning yoshi b ilan  aloqadorlikdagi intellektual faoliyatidan kelib chiqadigan 
m iqdoriy  v a   sifat  o ‘zgarishlarining  m u rakkab  dinam ik  tizim i.  Insoniyat 
tajribasini  qanchalik  o 'zlash tirg an lik   aqliy  rivojlanishda  hal  qiluvchi  om il 
sifatida aks  etadi. A m aliy bilim lar zaxirasi  aqliy rivojlanishning tuzilishiga 
k im vchi  tarkibiy  qism lardan  biri  sifatida  qaralishi  kerak.  A m aliy  bilim lar 
zaxirasi  bilan  bir  qatorda  aqliy  rivoj lanishning  tuzilishida  ta ’lim   olganlik 
o ‘z  aksini  topadi.  T a’lim   olganlik  -   bu  aql  sifatini  shakllantiruvchi  shaxs 
intellektual xususiyatlarining tizim i.
A qliy  riv o jlan ish   q u y id ag i  tu sh u n c h ala r  tizim in i  o 'z   ich ig a  qam rab 
oladi: