|
Asosiy kapitalga investitsiyalar va ularning moliyalashtirish manbalari bo'yicha tarkibi (foizda)
Ko'rsatkichlar
|
Yillar
|
2000
|
2001
|
2002
|
2003
|
2004
|
2005
|
2006
|
2007
|
2008
|
Asosiy kapitalga investitsiyalar, mtn. so'm
|
744,5
|
1320,9
|
1442,4
|
1867,4
|
2473,2
|
3012,9
|
3838,3
|
5479,7
|
8483,7
|
Jami
|
100
|
100
|
100
|
100
|
100
|
100
|
100
|
too
|
100
|
Davlat budjeti
|
29,2
|
21,5
|
25,0
|
17,7
|
14,9
|
12,8
|
10,7
|
9,0
|
9,0
|
Korxonalar mablag'lari
|
27,1
|
31,0
|
40,0
|
41,8
|
43,2
|
48,5
|
48,3
|
47,6
|
44,1
|
Aholi
mablagiari
|
12,0
|
10,3
|
12,0
|
11,1
|
12,4
|
11,8
|
11,7
|
11,3
|
9,8
|
Hukumat tomonidan kafolatlangan xorijiy
investitsiyalar
|
19,8
|
23,2
|
15,7
|
19,2
|
14,5
|
6,0
|
4,9
|
5,0
|
5,0
|
To'g'ridan to'g'ri xorijiy investitsiyalar
|
3,4
|
4,8
|
4,7
|
7,1
|
10,0
|
13,2
|
14,1
|
17,8
|
20,9
|
Bankning
markazlashgan
kreditlari
|
5,2
|
5,9
|
0,1
|
0,0
|
0,0
|
Q>0
|
0,0
|
0,0
|
0,0
|
Tijorat bank- lari kreditlari
|
1,7
|
2,2
|
1,5
|
1,9
|
2,3
|
2,9
|
3,4
|
3,1
|
5,0
|
Nobudjet
fondlar
mablagiari
|
1,2
|
0,5
|
0,3
|
0,4
|
2,4
|
4,7
|
6,9
|
6,1
|
6,3
|
Boshqa qarz mablagiari
|
0,4
|
0,6
|
0,7
|
0,8
|
0,3
|
0,2
|
0,0
|
0,0
|
0,0
|
Investitsiyalarga sarflar darajasini ikkita asosiy omil belgilab beradi:
investitsiya sarflaridan kutilayotgan foyda normasi;
foiz stavkasi.
Investitsiyalarga qilinadigan sarflarning harakatlantiruvchi motivi foyda hisoblanadi. Tadbirkorlar ishlab chiqarish vositalarini ular foyda keltiradigan boisagina sotib oladilar.
Investitsiyalar darajasini belgilaydigan ikkinchi omil foizning real stavkasi hisoblanadi. Foiz stavkasi — real asosiy kapitalni sotib olish uchun zarur bo'lgan, bankdan olingan ssuda kapitaliga korxona toiashi lozim bo'lgan pul miqdori.
Investitsiya darajasiga kutilayotgan sof foyda normasi va foiz stavka- sidan tashqari boshqa quyidagi omillar ham ta'sir ko'rsatadi:
1) mashina va uskunalami xarid qilish, ishlatish va ularga xizmat ko'rsatish xaraiatlari;
Yalpi sarflar tarkibining investitsiya sarflariga oid qismi yalpi xususiy ichki investitsiyalar deb yuritiladi. Shunga ko'ra yalpi va sof investitsiyalarni ham bir-biridan farqlash zarur.
Yalpi investitsiyalar joriy yil davomida iste'mol qilingan asosiy kapitalni qoplashga mo'ljallangan (amortizatsiya) hamda iqtisodiyot- dagi kapital hajmiga har qanday sof qo'shimchalardan iborat barcha investitsion tovarlarni ishlab chiqarishni o'z ichiga oladi. Sof investitsiyalar esa joriy yil davomida qo'shimcha ravishda jalb qilingan investitsion tovarlardan iborat. Boshqacha aytganda, sof investitsiya yalpi investitsiya bilan amortizatsiya ajratmalarining ayirmasiga teng. Sof investitsiya asosiy va aylanma kapitalning o'sishini ta'minlaydi.
Yalpi investitsiyalar bilan amortizatsiya hajmi o'rtasidagi nisbat iqtisodiyot rivojlanish holatining ko'rsatkichi hisoblanadi. Quyidagi chiz- mada yalpi va sof investitsiyalar hamda amortizatsiya nisbati o'zgarishining o'suvchi, turg'un va qisqaruvchi iqtisodiyotlarga ta'sirini ko'rishimiz mumkin (16.3-chizma).
Chizmadan ko'rinadiki, yalpi investitsiyalar tarkibida sof investitsiyalar hajmining ahamiyatli darajada bo'lishi yil oxirida kapital hajmining o'sishiga hamda, pirovardida iqtisodiyotning o'sishiga olib keladi. Turg'un iqtisodiyot sharoitida esa yalpi investitsiyalar faqat amortizatsiya ajratmalari, ya'ni iste'mol qilingan kapitalni qoplash fondi hajmiga teng bo'hb, yil oxirida kapital miqdori o'zgarmay qoladi.
Yalpi investitsiyalarning iste'mol qilingan kapitalni qoplash fondi hajmidan ham oz bo'lishi yil oxirida kapital miqdorining qisqarishiga va
buioing oqibatida, iqtisodiyot ko'rsatkichlarining pasayib ketishiga olib keladi.
16.3-chizma
a) o'sib boruvchi iqtisodiyot
<
Yalpi investitsiyalar
Yil oxiriga
YAMMning yillik hajmi b) turg'un iqtisodiyot
Yil boshiga
{
Yalpi investitsiya hamda amortizatsiya nisbati o'zgarishining iqtisodiyotga ta'siri
Yalpi investitsiyalar
Yil oxiriga
Yil boshiga YAMMning yillik hajmi
d) qfcqarayotgan iqtisodiyot
16.4. Jamg'arma va investitsiya o'rtasidagi nisbatni ta'minlash
muammolari
Jamg'arma va investitsiya o'rtasidagi makroiqtisodiy muvozanatga erishish barqaror iqtisodiy o'sishning sharti hisoblanadi. Biroq, bu muvozanatga erishish doimo oson kechavermaydi. Bunga sabab investitsiya darajasi hamda jamg'arma darajasining boshqa-boshqa jarayon va holat- laiga bogiiqligi hisoblanadi.
Investitsiya va jamg'arma o'rtasidagi muvozanatni ta'minlash borasida bir qator nazariy qarashlar farqlanadi. Bu borada eng awalo klassik iqtisodchilarning qarashlarini ko'rib chiqamiz.
Klassik iqtisodchilar nuqtayi nazaridagi eng markaziy holat — bu ular tomorudanfdiz stavkasining ham investitsiyaning, ham jamg'armaning -funksiyasi sifatida qarahshi hisoblanadi (16.4-chizma).
16.4-chizma
Jamg'arma va investitsiya o'rtasidagi muvozanatning klassik modeli
r 4 . S=S(r)
Chizmadan ko'rinadiki, klassik modelni tuzishda tik o'q bo'yicha real foiz stavkasi, yotiq o'q bo'yicha esa jamg'amia va investitsiya hajmi ko'rsatkichlari joylashtirilgan. Investitsiya va foiz stavkasi o'rtasida teskari funktsional bog'liqlik mavjud: foiz stavkasi qanchalik yuqori bo'Isa, investitsiya hajmi shu qadar past bo'ladi va aksincha. Jamg'arma esa to'g'ri, o'suvchi fiinksional bog'liqlikka ega, ya'ni foiz stavkasining yuqori bo'lishi jamg'arma darajasining ham yuqori bo'lishiga ohb keladi. Iqtisodiyotdagi investitsiya va jamg' arma hajmlari o' rtasida muvozanat (E nuqta)ga erishish uchun foiz stavkasining r0 darajasi ta'minlanishi lozim. Foiz stavkasi darajasining muvozanat darajasidan chetlanishi (r, — past var2~ yuqori bo'lgan holatlar) investitsiya va jamg'arma hajmi o'rtasidagi muvozanatning buzilishiga olib keladi. Foiz stavkasining r, darajasida investorlar uchun qulay narxlarning vujudga kelishi investitsion resurslarga boigan talabni oshiradi, biroq bunday darajada jamg'arma uchun rag'bat pasayib ketadi. Natijada investitsion resurslar taqchiJligi paydo boiadi. r2darajada esa barcha subyektlar uchun jamg'armaning nafliligi oshadi, biroq bunday foiz darajasida barcha investorlar ham o'z faoliyatining foydalihgini ta'minlay olmaydilar. Natijada jamg'armaning ahamiyatli qismi inves- titsiyalarga aylana olmaydi.
Keynschilaming investitsiya va jamg'arma o'rtasidagi muvozanat modeli o'z tuzihshiga ko'ra klassik modeldan farq qiladi. Bunda eng markaziy nuqta — J.M.Keyns tomonidan jamg'arma foiz stavkasining emas, balki daromadning funksiyasi deb qaralishi hisoblanadi: S=S(Y). Investitsiya esa, klassik modeldagi singari, foiz stavkasining funksiyasi deb olinadi: I=I(r). Ya'ni, keynscha konsepsiyaning asosida jamg'arish va investitsiya darajaJarining boshqa-boshqa omillar ta'sirida o'zgarishi yotadi. Keynscha modelning mohiyatini quyidagi chizma orqali izohlash mumkin (16.5-chizma).
16.5-chizma
Jamg'arma va investitsiya o'rtasidagi muvozanatning keynscha modeli
Chizmadan ko'rinadiki, grafik ko'rsatkichlarining joylashuvi ham klassik modeldan farq qiladi. Tik o'qda jamg'arma (S) va investitsiya (I) darajasi, yotiq o'qda esa milliy daromad darajasi (NI) joylashgan. Iqti- sodiyotdagi jamg'arma darajasi milhy daromad hajmiga bogiiq holda o'zgaradi. Milliy daromad hajmi amalda investitsiya darajasiga ham ta'sir ko'rsatsada, mazkur modelda uni milliy daromadga bog'liq bo'lmagan, ya'ni avtonom holda beriladi.Grafikda investitsiya va jamg'arma egri chiziqlari ye nuqtada kesishadi. Agar iqtisodiyotdagi to'la bandlik holatiga milliy daromadning F dara- jasida erishiladi, deb tasawur qilsak, u holda bu darajada investitsiya va jamg'arma muvozanatini (E F nuqta) ta'minlash uchun investitsiya I F darajada bo'lishiga erishish lozim bo'ladi. Biroq, Keyns talqiniga ko'ra, investitsiya va jamg'arma darajasining muvozanati to'la bandlik bo'lmagan sharoitda ham ta'minlanishi mumkin: grafikdagi milhy daromadning N hajmida aynan shu holatga (E nuqta) erishiladi.
Investitsiya va jamg'arma darajalari muvozanatining klassik va keynscha modellari o'rtasidagi farq quyidagilar orqali namoyon boiadi: bi- rmchidan, klassik modelda bu muvozanat ro'y berishi uchun iqtisodiyotning doimiy ravishda to'la bandlik holatida boiishi taqozo etiladi. Keynscha modelda esa, yuqorida ko'rib chiqilganidek, bu muvozanatga to'la bandlik bo'lmagan holatda ham erishish mumkin; ikkinchidan, klassik modelda narx mexanizmi juda harakatchan boiadi. Keynscha modelda narxning bunday moslashuvchanligi inkor etiladi; uchinchidan, yuqorida-taiadlanganidek, klassik modelda jamg'arma foiz stavkasining funksiyasi sifatida, keynscha modelda esa daromad funktsiyasi sifatida qaraladi. Demak, yuqoridagilardan ko'rinadiki, jamg'arma va investitsiya o'rtasidagi muvozanatning keynscha modeli klassik modelga nisbatan asoslangan, real hayot, ya'ni iqtisodiyotning to'la bandligi mavjud bo'lmagan holatga nisbatan ham tatbiq etilib, takomillashtirilgan model hisoblanadi. Shunga ko'ra, biz ham makrodarajadagi boshqa muammo- larni ko'rib chiqish va tahlil qilishda asosan ushbu modeldan foydala- namiz.
16.5. O'zbekistonda investitsion faoliyatni ta'minlash va uning shart-sharoitlari
O'zbekistonda keyingi yillarda amalga oshirilayotgan keng qamrovli iqtisodiy islohotlar investitsiya jarayonlarining faollashuvini taqozo et- moqda. Iqtisodiyotda yangi tarmoq va sohalarning yo'lga qo'ylishi, mavjud ishlab chiqarish quwatlarining kengaytirilishi, ish o'rinlarining tashkil etilishi tobora ko'proq mablag' va resurslarni jalb qilishni rag'batlantirmoqda. Jumladan, 2008-yilda iqtisodiyotni rivojlantirish uchun barcha moliyaviy manbalar hisobidan 6,4 milliard AQSH dol- lari miqdorida investitsiya jalb etildi. Bu 2007-yil bilan taqqoslaganda, 28,3 foizga ko'p.bo'lib,-yalpi ichki mahsulotga nisbatan investitsiyalar hajmi 23 foizni tashkil etdi 1.
Mamlakatimiz iqtisodiyotiga kiritilayotgan investitsiyalariiing texnologik jihatdan tarkibiy tuzilishi ham takomillashib bormoqda (16.3-jadval).
16.3-jadval
Do'stlaringiz bilan baham: |
