Sh. Sh. Shodmonov, U. V. G'Ofurov iqtisodiyot nazariyasi o'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan Toshkent «iqtisod-moliya»

Ayirboshlash — jamiyat a'zolarining iqtisodiy faoliyat turlari yoki ishlab chiqarish natijalari bo'yicha ma'ium bir o'Icham (masalan, qiy- mat miqdori) asosida o'zaro almashish jarayoni. Mehnat taqsimoti nati- jasida ayrim guruh kishilar tovar va xizmatlarning ma'ium turlarini ishlab chiqarish va yetkazib berishga ixtisoslashadilar. Har bir tovar turini ishlab chiqaruvchi o'z tovarini sotib, o'ziga kerakli bo'lgan boshqa tovar yoki xizmatlami sotib oladi. Jumladan, bizning misolimizdagi nonvoy ham o'z mahsuloti — nonni sotib, tushgan puliga qassobdan - go'sht, dehqondan — sabzavotlar, do'kondordan — kiyim-kechak va boshqa zarur tovarlarni sotib oladi.
Natijada turli xil yo'nahshdagi ishlab chiqaruvchilar yoki xizmat ko'rsatuvchilar o'rtasida iqtisodiy aloqa — ayirboshlash, pul orqali oldi- sotdi jarayoni sodir bo'ladi.
Iste'mol - ehtiyojlarni qondirish maqsadida mahsulot va xizmat- larning ishlatilishi, foydalanilishi jarayoni. Iste'mol takror ishlab chiqa- rishning oxirgi fazasi bo'lib, bu jarayon orqali jamiyat a'zolarining turli-tuman ehtiyojlari qondiriladi. Iste'mol ikki turda bo'ladi: ishlab chiqa- rish (unumli) iste'moli va shaxsiy iste'mol. Ishlab chiqarish jarayonida ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchidan foydalanish unumli iste'mol deyiladi. Nonvoy ishlatgan un, ko'mir yoki tabiiy gaz, o'simlik moyi — bularning barchasi unumli iste'mol hisoblanadi. Chunki, bularning bar- chast¹ mahsulot ishlab chiqarishga yo'naltirilgan bo'ladi. Iste'mol buyum- larining ehtiyojlarni qondirish maqsadida o'z ahamiyati bo'yicha piro- vard ravishda ishlatilishi shaxsiy iste'mol deyiladi. Nonvoy tayyorlagan nonning odamlar tomonidan sotib olinib, iste'mol qilinishi shaxsiy iste'molni anglatadi. Mahsulot va xizmatlar shaxsiy iste'molidan so'ng, ular o'rniga yana yangisini ishlab chiqarish zarurati paydo bo'ladi.
Shunday qilib, tovar va xizmatlar, resurslar harakati doimo to'xtovsiz takrorlanib turadigan jarayondir (1.1-chizma).
1. J-chizma