Sh. Sh. Shodmonov, U. V. G'Ofurov iqtisodiyot nazariyasi o'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan Toshkent «iqtisod-moliya»

Adolatliiik tamoyili — daromadlari va hukumat dasturlaridan foy­dalanish darajasi bo'yicha teng bo'lgan kishilar teng miqdorda soliq to'lashi zarur.

Soliq bo'yicha imtiyozlar qonunchilik bitimlarida belgilangan tartib va sharoitlar asosida o'rnatiladi. Amaliyotda soliq imtiyozlarining quyi­dagi turlari keng tarqalgan:

• 
  obyektlarning soliq olinmaydigan eng kam darajasini belgilash;
  
• 
  soliq toiashdan alohida shaxs yoki ma'lum guruhlarni (masalan, urush faxriylarini) ozod qilish;
  
• 
  sohq darajasi (stavkasi)ni pasaytirish;
  
• 
  soliq olinadigan summadan chegirish;
  
• 
  soliqli kredit (soliq olishni kechiktirish yoki soliq summasini ma'lum miqdorga kamaytirish).
  

Soliqlarni turkumiashga turli xil mezonlar asosida yondashiladi.
Soliq stavkasi va daromadlar o'rtasidagi nisbatga asoslanib, soliqlar odatda progressiv (o'sib boruvchi), proportsional (mutanosib) va regres- siv (kamayib boruvchi) soliqlarga bo'linadi.

1. 
   Daromad hajmi o'sib borishi bilan o'rtacha stavkasi o'sib bo­ruvchi soliqlar progressiv soliqlar deyiladi.
   
2. 
   Daromad hajmi o'sib borishi bilan o'rtacha stavkasi pasayib boruvchi soliqlar regressiv soliqlar deyiladi.
   
3. 
   Daromad hajmi o'sib borishi bilan o'rtacha stavkasi o'zgarishsiz qoluvchi soliqlar proporsional soliqlar deyiladi.
   

21.1-chizma

Progressiv, proporsional va regressiv soliqlarning grafik ko'rinishi

Soliqlar amal qihsh doirasi (markaziy va mahalliy soliqlar), mah­sulot tannarxiga qo'shilish usuli (to'g'ri va egri soliqlar) va iqtisodiy mazmuniga qarab ham turkumlanadi.

Soliqlarni pasaytirish iqtisodiy yuksalish va davlat daromadlarinuig o'sishiga olib kelishini birinchi bo'lib ameri^ilik iqtisodchi A.Laffer asosladi. A.Lafferning mulohazalariga ko'ra, korporatsiyalar daro- madiga sohqlar stavkasini haddan tashqari oshirish ularning kapital qo'yilmalariga boigan rag'batini susaytiradi, fan-texnika taraqqiyotini to'xtatadi, iqtisodiy o'sishni sekinlashtiradi va oxir-oqibatda davlat bud­jeti tushumlariga salbiy ta'sir ko'rsatadi.
Davlat budjetining daromadlari va soliq stavkasi o'sishi o'rtasidagi bog'liqiikning grafikda tasvirlanishi «Laffer egri chizig'i» nomini oldi (21.2-chizma)