Sh. Sh. Shodmonov, U. V. G'Ofurov iqtisodiyot nazariyasi o'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan Toshkent «iqtisod-moliya»

Ishlab chiqarish usuli bilan jamiyat ustqurmasi ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyani tashkil etadi.
Ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyaning tarkibiy qismlarini alohida chizma orqali ifodalash mumkin (3.1-chizma). Bu yerda ikki holatga e'tibor berish muhim. Birinchidan, ishlab chiqarish munosabatlari mustaqil, alohida tizimni tashkil qilmaydi. Ular ishlab chiqaruvchi kuchlar bilan ham, shuningdek, ustqurma bilan ham har doim o'zaro ta'sirda bo'ladi. Ikkinchidan, turli formatsiyalarda o'ziga xos ishlab chiqarish munosa­batlari amal qiladi va bu esa har bir formatsiyaga mos keluvchi ishlab chiqarish usulini belgilab beradi.
Insoniyat jamiyati tarixida bir-biri bilan izchil almashib kelgan qa­tor ishlab chiqarish usullari va shunga muvofiq ijtimoiy-iqtisodiy for- matsiyalar ajraLib turadi. Ishlab chiqarish usullari almashuvining klassik namunasi yevropada namoyon bo'lgan deb hisoblanadi. Yevropa hudu- dida bir-biri bilan almashib, ibtidoiy jamoa, quldorlik, feodal va kapi­talistik munosabatlar izchil tarkib topdi. Boshqa qit'alarga qaraganda bu yerda kapitalizmgacha bo'lgan davrda mana shu munosabatlarning ham- masi aniqroq qayd etilgan. Osiyo, Afrika, Avstraliyada yevropa mustam- lakachiligining ta'siri seziladi. Adabiyotlarda Osiyocha ishlab chiqarish

usuli deb atalmish usul haqida ham qayd qilinadi. Bu usulning shaklla- nishida mamlakatlarning katta turkumiga xos boigan ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlarining sug'orish tizimlarini markazlashtirilgan tarzda tartibga solib turish va davlatning ana shu sharoit- larda alohida roli bilan bogiiq sifat xususiyatlari aks etadi.3.1-chizma
Ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyaning tarkibiy tuzilishi



v

Iqtisodiy fanda ijtimoiy taraqqiyotni sivHizatsiyaning tarixiy rivojlanish
tiplari natijasi sifatida o'rganish ham muhim o'rin tutadi. «Sivilizatsiya» so'zi lotinchada fuqarolarga oid, ijtimoiy degan ma'nolarni anglatadi. Bu tushuncha fanga frantsuz faylasuflari tomonidan nisbatan yaqin vaqt — ikki asr oldin kiritilgan boiib, tafakkur va erkinlik hukmron boigan jamiyatlarni tavsifl'ash uchun qo'llanilgan. Umuman olganda sivilizatsiya rivojlangan mamlakatlardagi iqtisodiy va ijtimoiy-huquqiy munosabat- larning oqilona tashkil etilgan tuzumi sifatida talqin etiladi. Jamiyat taraq- qiyotini sivilizatsiya nuqtai-nazaridan o'rganishda sivilizatsiyalarning almashuvi nazariyasi muhim o'rin tutadi. Bu nazariya tarafdorlari qu­yidagi 7 ta bosqichdan iborat sivilizatsiyani ajratib ko'rsatadilar:

1. 
   davomiylik muddati 30-35 asmi o'z ichiga olgan neolit davri;
   

davomiylik muddati 20-23 asrni o'z ichiga olgan sharqiy quldor- lik davri (bronza asri)

;

2. 
   
3. 
   davomiylik muddati 12-13 asrni o'z ichiga olgati antik davr (temir asri);
   
4. 
   davomiylik muddati 7 asrni o'z ichiga olgan erta feodal davri;
   
5. 
   davomiylik muddati 4,5 asrni o'z ichiga olgan industrlashishdan oldingi davr;
   
6. 
   davomiylik muddati 2,5 asrni o'z ichiga olgan industrial davri;
   
7. 
   davomiylik muddati 1,3 asrni o'z ichiga olgan yuqori industr- lashish davri'.
   

Bu qayd qilingan bosqichlardan ko'rinib turibdiki, ushbu naza- riyada turli qarashlar va yondashuvlarni aralashtirish holatiga yo'l qo'yi- Lib, jamiyat taraqqiyoti bosqichlarini ajratishning aniq bir mezoni yoki belgisi mavjud emas.
Jamiyat taraqqiyoti bosqichlariga texnologik yondashuv ham ma'lum bir oqirn hisoblanadi. Ular jamiyat tarixiy taraqqiyoti davomida ro'y berayotgan o'zgarishlar ko'lami va tavsiflni yaxshiroq tushunib olish uchun ishlab chiqarishning turli texnologik usullarini tahlil etish, mashi- nalashgan ishlab chiqarishning vujudga kelishi va rivojlanish tarixiga murojaat qilish zarur deb hisoblaydilar.