Sh. Rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti inson resurslarini boshqarish fakulteti tarmoqlar iqtisodiyoti kafedrasi

5.2. Саноат мажмуи тармоқлари
Саноат мажмуасига доир маҳсулотлар мажмуига бу соҳа тармоқлари қуйидагича ҳисса қўшмоқда:

1. 
   Ёқилғи саноати ва энергетика -18,3%;
   
2. 
   Металлургия - 13,9%;
   
3. 
   Енгил саноат - 18,6%;
   
4. 
   Химия саноат - 5,2%;
   
5. 
   Машинасозлик - 15,8%;
   
6. 
   Озиқ-овқат - 10,8%;
   
7. 
   қурилиш материаллари - 6,5%;
   
8. 
   Ёғочни қайта ишлаш - 2%.
   

Саноат халқ хўжалигининг йирик соҳаси бўлиб, унда 1 млн.дан ортиқ ишчи ва хизматчилар хизмат қилади. Бу, иш билан банд аҳолининг саккиздан бири қисмини ташкил этади. Саноатда 100 дан ортиқ тармоқ бўлиб, улардан 6 таси базавий ҳисобланади. Асосий фондларнинг 40 %и саноат ҳиссасига тўғри келади, ялпи ички маҳсулотнинг 16 %дан ортиқроғи саноатда яратилади. Ўзбекистон саноатида электр энергияси, газ, нефт, кўмир, бензин, пўлат, автомобиллар, тракторлар, пахта териш машиналари, электодвигателлар, трансформаторлар, аккмуляторлар, кабеллар, экскаватор, кўприкли кўтаргичлар, йигирув машиналари, самолётлар, отингугурт кислотаси, минерал ўғитлар, сунъий толалар, семент, турли қурилиш материаллари,газламалар, пахта мойи, ун, гуруч, кийим - кечак, озиқ-овқат маҳсулотлари ва бошқалар ишлаб чиқарилади. Республика саноатида тармоқларнинг тутган ўрни ҳар хил (4-жадвал). Саноат тармоқлари орасида қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишловчи ва агросаноат мажмуига хизмат кўрсатувчи тармоқлар тарихан этакчи мавқега эга. Булар пахта тозалаш, шойи тўқиш, консерва, ёғ-мой ва бошқа саноат тармоқларидир. Шунингдек, кимё ва нефт кимёси, машинасозлик, электроника, энергетика, металлургия, энгил ва қурилиш материаллари саноати жадал суръатларида ривожланмоқда.
Саноат тараққиётида ёқилғи-енергетика мажмуасининг ўрни алоҳида. Унинг таркибига газ, нефт ва нефтни қайта ишлаш, кўмир ва энергитика тармоқлари киради. Бу мажмуанинг ҳиссаси саноат ишлаб чиқаришида 26,8% дан иборат. Ўзбекистон жаҳондаги ўнта йирик газ ишлаб чиқарувчи мамлакатлар жумласига киради. Республикада қудратли гидроелектр статсиялари ва иссиқлик электр статсиялари мавжуд.
Металлургия мажмуаси таркибига маъдан хом ашёсини, қора ва рангли металларни қазиб чиқарувчи корхоналар киради. Олтин, кумиш, мис, қўрғошин, рух, волфрам, молибден, литий, уран, алюминий хом ашёси, нодир металлар ва бошқа бир қатор қазилма бойликларнинг аниқланган заҳиралари кўп. Ўзбекистонда олтиннинг 30 та кони топилган. қазиб олинадиган олтиннинг умумий миқдори бўйича Ўзбекистон МДҲ мамлакатлари орасида иккинчи, кумиш, мис, қўрғошин, рух ва волфрам бўйича учинчи ўринни эгаллайди. Ўзбекистон жаҳон ҳамжамиятида олтин ишлаб чиқариш миқдори бўйича саккизинчи, уни аҳоли жон бошига ишлаб чиқариш бўйича эса бешинчи ўринда.
Кимё ва машинасозлик мажмуилари саноатнинг муҳим соҳаларидир. Янги иқтисодий шароитда бу тармоқларда чуқур таркибий ўзгаришлар амалга оширилмоқда. Улар мамлакатнинг иқтисдий мустаққиллигини мустаҳкамлашга йўналтирилган.
Жами истеъмол молларининг учдан бир қисми энгил саноат корхоналари томонидан ишлаб чиқарилмоқда. Бу эрда анъанавий этакчи соҳа тўқимачиликдир.
Енергетика Республика халқ хўжалигининг негиз тармоғи, республикада иқтисодиёт ва техника тараққиётининг мустаҳкам пойдевори ҳисобланади. Ўзбекистон энергетика тизими умумий ўрнатилган қуввати 11,5 млн.кВт бўлган 37 иссиқлик ва гидравлик электр стансияларида йилига 55 млрд. кВт.с дан ортиқ электр энергияси ишлаб чиқариш имкониятига эга. Ўзбекистон энергетика тизимининг барча кучланишлардаги электр тармоқлари умумий узунлиги қарийб 228 минг км ни ташкил қилади. Тармоқ трансформаторларининг умумий қуввати 42,6 МВА га тенг. Ҳозир республика энергетика тизимида 60 мингга яқин киши ишлайди.
Ўзбекистонда электр қувватидан асосан ХХ-аср бошларидан фойдаланила бошланди. Ўша даврда Тошкентда 2 электр стансия қурилган бўлиб, бири (қуввати 1450 кВт, 5 дизел) трамвайни ток билан таъминлаш, иккинчиси (Павлов электр стансияси, қуввати 125 кВт ) шаҳарни ёритиш учун ишлатилган. 1913 йилда Ўзбекистон ҳудудида умумий қуввати 3 МВт чамасида бўлган 6 кичик дизел электр стансиялари бўлган, йиллик электр энергияси ҳосил қилиш 3,3 млн.кВт.с га этган.
Ўтган асрнинг 20-йилларида Ўзбекистонда иссиқлик энергетикаси дизел ва майда буғ турбинали электр стансияларини қуриш йўналишида ривожланди. Дизел электр стансиялар умумий мақсадларда ҳамда иссиқлик энергиясига эҳтиёжи бўлмаган пахта заводлари, насос стансиялари, каналлар ва бошқа корхоналар қошида қурилди. Республикадаги дастлабки буғ турбинали электр стансиялари Фарғона ва Каттақўрғон ёғ-мой заводлари қурилди. Фарғона ёғ-мой заводининг «Шарқ тонги» иссиқлик электр маркази (ИЕМ)умумий мақсадлардаги электр статсияси бўлган биринчи ИЕМ дир.
1934 йил 25 сентябрда Ўзбекистон энергия системасининг ташкилий асоси – «Ўзбекенергия» энергетикаси бошқармаси, энергетика ва электрлаштириш вазирлиги тузилди.
30-йиллар бошидан Чирчиқ-Бўзсув ГЕС лар каскади барпо этилди. Ўзбекистон биринчи гидроелектрстансияси Бўзсув ГЕС шу трактда қурилиб, 1926 йилда ишга туширилган эди. Чирчиқ - Бўзсув гидроенергетика қурилиши тез суръатлар билан давом этирилиб, 1926 йилдан 1940 йилга қадар мазкур тракт гидроелектрстансияларида 67 минг кВт генератор қувватлари ишга туширилди.
Ўзбекистон энергетика ва электрлаштириш вазирлиги таркибида лойиҳа, қурилиш-монтаж, созлаш, таъмирлаш ва ишлатиш ташкилотларининг тўла мажмуи энергетика тизимининг ишончли ишлашини ва истиқбол тараққиётини таъминлайди. Ўзбекистон энергетика тизими ҳозир республика халқ хўжалиги ва аҳолисининг электр энергиясига бўлган эҳтиёжларини тўла таъминламоқда ва электр энергияси қисман қўшни давлатларга экспорт қилмоқда. 2002 йилда Ўзбнкистонда жами 56,0 млрд. кВт соат электр энергияси ишлаб чиқарилди.