|
Ўзаро тенглик. Ҳар бир давлат фуқаролари ҳукумат ёрдамида олаётган даромадларига қараб, ҳукуматни қўллаб-қувватлашда моддий жиҳатдан иштирок этади;
Аналитик. Фуқаро тўлайдиган солиқ аниқ ҳисобланган бўлади. Солиқ тўлаш вақти, йўли ва қиймати солиқ тўловчига аниқ бўлиши керак;
қулайлик. Ҳар қандай солиқ шундай вақт ва йўл билан олиниши керак, у солиқ тўловчига энг қулай бўлиши керак;
Иқтисодлилик. Ҳар қандай солиқ шундай олиниши керакки, у халқдан давлат ғазнасига тушадиган солиқдан кўп бўлишига йўл қўймаслик керак;
Инглиз иқтисодчиси Стинглитс ҳар қандай иқтисодий тизимнинг беш хусусиятини кўрсатади:
Иқтисодий самарадорлик. Солиқ тизими ресурсларининг самарали тақсимланиши ўзгартирмаслиги керак;
Маъмурий соддалик. Солиқ тизими иқтисодий шароит ўзгаришига тенг тез ва автоматик равишда мослашувчан бўлади;
Сиёсий жавобгарлик. Солиқ тизими шундай тузилиши керакки, сиёсий жараёнда фуқаролар ижтимоий хоҳишларини акс эттириши керак;
Адолатлилик. Солиқ тизими турли солиқ тўловчиларга нисбатан адолатли бўлиши керак.
Солиқлар назариясининг энг муҳим масалаларидан бири солиқ миқдори масаласидир. Солиқлар миқдорининг иқтисодий фаолиятга таъсири қандайлигини Леффер эгри чизиғида яққол кўриш мумкин. Эгри чизиқ ўртача солиқ миқдори билан бюджетга тушумлар ўртасидаги ўзаро алоқадорликни кўрсатади.
Лаффер эгри чизиғи.
Р
Рмах
0
Нх 100% Н
Бу эрда: ОР-бюджетга солиқлар орқали тушадиган тушумлар;
ОН-солиқ миқдори;
Нх-қулай солиқ миқдори, унда бюджетга тушадиган тушумлар энг юқори бўлади;
Рмах-бюджетга тушадиган тушумларнинг энг юқори миқдори.
Артур Лаффер гепотезасига кўра, солиқ миқдори ошиб кетса, солиқлардан тушадиган тушумлар камаяди. Бунда солиқлардан даромадни яшириш ҳоллари кучаяди.
Лаффер фикрича, тадбиркорлар ва аҳоли даромадининг 30% дан ортиғини солиқ шаклида олиб қўйиш мумкин эмас. 40-50 фоизи олиб қўйилса, жамғармалар камаяди, бу эса иқтисодиётнинг хусусий секторида веститсияларнинг камайишига олиб келади. Яъни солиқлар макроиқтисодиёт мақсадини кўзлаб, ишлаб чиқаришнинг ривожланишига тўсқинлик қилмаслиги керак. Бунда солиқнинг оғирлиги капиталга эмас, даромадга тушиши керак. Шунинг учун ҳам солиқ назариялари масалалари бошдан-оёқ қунт билан ўрганилиши, келажакда Ўзбекистон бюджетининг даромад қисмини таъминлай олувчи, муқобил солиқ турларини қўллаш масалалари олиднга қўйлиши ва эчилиши лозим.
Солиқлар назариясини ўрганишдан асосий мақсад қайси солиқ қандай таъсир қилиши, унинг миқдори қандай бўлиши керак ва ҳоқазо саволларга илмий асосланган жавоб топишимиз мумкинлигидадир. Солиқлар ишлаб чиқаришнинг, тадбиркорлик фаолиятининг ривожланишига имкон яратади.
Республикамиз улкан иқтисодий ўзгаришлар даврида тўрганлиги учун мана шу ўзгаришларнинг моҳиятини тушуниб этиш керак. Солиқларни кўриб чиқишдан олдин уларнинг вазифалари ва мазмунини билиш лозимдир. Солиқларнинг асосий вазифаларидан бири унинг йўналтирувчилик вазифасидир. У маълум харажатларни молиялаштириш учун давлат ва маҳаллий ресурсларни шакллантиришади. Навбатдаги вазифаси тақсимлашдир. Унинг моҳияти даромадларни қўллаб-қувватлаш, нафақа ва стипендиялар, товон пуллари тўлаш учун ишлаб чиқариш соҳалари, аҳоли гуруҳлари, минтақалар ўртасида даромадларни қайта тақсимлашдан иборат.
Яна бир муҳим вазифаси – истеъмол ва жамғариш ўртасида мутаносибликни ушлаб туради. Асосий мақсади, моҳияти аҳоли истеъмолини улар даромадининг бир қисмини олиб уни ишлаб чиқаришни ривожлантиришга йўналтириш орқали чеклашдир.
Кейинги вазифаси – рағбатлантирувчанлик, яъни ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш ва уни янгилаш, илмий янгиликлар яратишга имконият яратишдир.
Навбатдаги вазифаси, чеклаш, яъни маълум бир маҳсулот турларини ишлаб чиқаришни, аҳолининг ҳаддан ташқари ўсишини чеклашдан иборат.
Сўнгги вазифаси – назорат ва ҳисоб-китоб қисмидир, яъни корхона ва аҳоли гуруҳлари даромадлари ишлаб чиқариш ҳажми ва таркбини, молиявий маблағлар ҳаракатини ҳисоб-китоб қилиш.
Бу вазифаларнинг бажарилиши республикамизда амал қилаётган солиқ турларига бевосита боғлиқдир. Республикамиз солиқ турлари билан танишишдан олдин, умуман солиқларнинг қайси белги ва хусусиятларига қараб, қандай турларга туркумланишини кўриб чиқамиз:
Солиққа тортиш объекти бўйича: бевосита, билвосита.
Солиқларни қаерга тушишишига кўра: давлат ва маҳаллий.
Фойдаланиш тартибига кўра: умумий ва махсус.
Енди бевосита Ўзбекистонда қўлланиладиган амалдаги солиқ урлари билан яқиндан танишамиз.
“Корхоналар, бирлашмалар ва ташкилотлардан олинадиган солиқ тўғрисидаги” Ўзбекистон Республикаси қонунига асосан корхоналардан олинадиган дастлабки солиқ даромад солиғидир. Бундай солиққа қуйидагилар тортилади:
юридик шахс бўлган мулкчиликнинг барча шаклидаги корхоналар, бирлашмалар ва ташкилотлар, юридик шахс бўлмаган, лекин мустақил балансига ва банк муассасида ҳисоб-китоб счетига эга корхоналар, бирлашмалар (корхоналар)нинг, ташкилотларнинг филиаллари, ваколатхоналари ва бошқа мустақил бўлинмалари;
хўжалик ҳисобида турмайдиган, лекин фаолиятидан даромад олинадиган ташкилотлар, бюджетдаги илмий текшириш ташкилотлари бундан мустаснодир;
Ўзбекистон республикаси ҳудудида ташкил этилган чет эл инвеститсияси иштирокидаги ташкилотлар, корхоналар уларнинг филиаллари.
Даромад солиғи олинаётган вақтда солиқ объекти корхонанинг ҳисобот давридаги ялпи даромади ҳисобланади.
Солиқ солиш мақсадларида корхонанинг ҳисоблаб чиқилган ялпи даромади маҳсулотларни, ўзга моддий бойликларни реализатсия қилишдан тушум йиғиндисидан ҳамда реализатсия қилиш билан боғлиқ бўлмаган оператсиялар натижасидан иборат бўлади.
Ҳарид моллари билан савдо қилувчи корхоналар учун солиқ солиш мақсадларида сотишдан олинадиган даромадлар дейилганда реализатсия қилинган товарларнинг сотиб олинган ва сотилган қиймати ўртасидаги фарқ тушунилади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
