Sh o sr a n o r m a t o V a j a h o n a d a b iy o t I

avliyo  Tomas  kasalxonasida  oladi.  Moem  haqiqiy  hayotni  ko'rishni 

istardi,  shu  sababli  Londonning  qashshoq  aholi  yashovchi  Lambert 

mavzesida ishlashga qaror qiladi  Uch yillik tajribasi uning faqat shifokor 

sifatida emas,  yozuvchi sifatida shakllanishida ham katta  rol o ‘ynadi. 

Keyinchalik «Yakun yasab» asarida bu davming inson qalbini, ruhiyatini

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o'rganishda  katta  m aktab  bo‘lganligini  ta ’kidlagan  edi.  M oem ni 

insonning  pardalanm agan  asl  qiyofasi  qiziqtiradi,  shu  sababli  ham  

u n in g   asarla rid a  k o 'n g li  bu y urg anch a  y a sh ash n i  ixtiyor  etg an  

qahram onlar k o ‘p kuzatiladi.

M oemning birinchi rom ani «Lambertlik Liza»  1897- yilda natura- 

lizm an’analarida yozilgan.  Bu roman oddiy ayol taqdiri haqida bo'lib, 

u atrofidagi johil  kishilar tufayli sevish  huquqidan  marhum  qilinadi.

1907- yilda yozilgan «Ledi Frederik» pyesasi  Moemga katta shuhrat 

keltiradi.  Aslida bu  asar sof tijorat  maqsadida  yozilgan,  ko'ngilochar 

komediya edi.

1915- yilda Moemning eng yaxshi romanlaridan bin bo'lgan «Inson 

ehtiroslari yuki» nashr etiladi.  Bu asar realizm yo'lida yozilgan bo'lib, 

m a’lum m a’noda  avtobiogralik  xarakterga  ham   ega.

Birinchi  jah o n   urushi  boshlailgach,  M oem   avtosanitar  qismiga 

chaqiriladi  va  Fransiyada  xizmat  qiladi.  Keyin  bir  yil  davom ida 

Shveytsariyada razvedka bo'limida ishkiydi.  Hatto  1917- yilda Britaniya 

razvedkasi tom onidan mahfiy vazifa  bilan Sankt-Peterburgga boradi. 

Bu  yerda  zimmasiga  yuklangan  vazifa 

Di 

amalga  oshirm agan  bo‘Isa- 

da,  sevimli yozuvchilari  Tolstoy,  Dosloyevskiy,  Chexovlarni  hergan 

yurtda  bo'lib  kelganidan  afcuslanmaydi.

U rush  oxirida  S hotlandiyadagi  sil  kasalliklari  shifoxonasida 

davolanadi.  U   kasalxonadan  chiqqanda,  urush  tugagan edi.

M oem marhum otasidan sayohalga  ishqibozlikni meros qilib olgan 

edi.  U dunyoning ko'pgina joylarini kczib chiqadi  O 'zibilgan, ko'rgan 

ioylarni asarlarida  tasvirlaydi.  Uning qahram onlarini goh Yevropa va 

Amerika  m am lakatlarida,  goh  Tinch  okeani  orollarida,  goh  uncha 

katta bo'lmagan port shaharlarida uchratish mumkin. Yozuvchi dunyoni 

kezar ekan,  uning  diqqat  m arka/ida  inson turadi.

Moemning yozuvchi sifatida shakllanishi oson kechmagan.  U o'zini 

havask or  yozuvchi  d eb   hiso b lard i.  B iroq  shun ga  q aram asd an  

tirikligidayoq  shuhrat  cho'qqisini  egallay  olgan  ijodkor  edi.  Uning 

kitoblari nihoyatda  lezlik bilan sotilib ketar,  nashriyotlarga  katta foyda 

keltirar  edi.  Bunga  u  iste’dod  va  m ehnati  bilan  erishgan.  Fransuz 

yozuvchilari  Zolya,  Stendal,  Balzak,  A.Frans,  ayniqsa,  M opassandan 

ta’sirlangan.  Falsafa,  tibbiyotdan yaxshixabardor bo'lgan.  Inglizlardan 

J.  Svift  n a srin i  sevgan.  T an q id ch ilik   M o em   asarlarid a  lirizm  

yetishmasligini ko'rsatib o ‘tadi.  Buni yozuvchining o 'zi ham  tan olgan, 

biroq bu  narsani  kamchilik deb  hisoblamagan.  «Nosii  sifatida,  —  deb 

yozadi  u,  —  m en  ncolit  davrida  g'ordagi  gulxan  yonida  ertak  aytib 

beiuvchilarning asrlar osha bugungachayetib kelganlarisirasiga kiraman. 

M en  gapirib  beradigan  narsam  bo'lsa,  juda  qiziq  hikoya  qilib  bera 

d am an .  Boshqa  hech  qanday  maqsadni o ‘z  oldimga  qo'ymayman».

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M oem ning  1919-  yilda  yozilgan  m ash hu r  rom ani  «Oy va  sariq 

chaqa»  

Striklend  juda  g 'aroyib  tabiatli  shaxs.  U   sa n ’at  yo'lid a  hayotning 

b archa  n e ’m atlarid an   voz  kechadi.  O ilasi,  yaxshigina  d arom ad 

keltiruvchi ishini tash lab  Taitiga ketadi va  butunlay  o 'zin i san ’atga 

b a g 'ish la y d i.  S trik le n d   la n la g a n   s a n ’a t  y o 'li  o son  em as  ed i, 

q an ch a d an -q an ch a  m oddiy  va  m a’naviy  zarbalarga  dosh  berlsh, 

nafs  tu yg 'usini yengish  lozim  bo'lardi.  C h u n ki  yashash  u ch u n   pul 

kerak  edi.  U   ehizgan  su ratlarn i tirikligida  h ech   kim   tushunm aydi, 

sotib  ham   olm aydi.  U  h am   jism onan,  h am   ru han  ju d a   baquvvat 

odam .  S triklendni  o ‘zgalarning  u  haq d a  n im a  o'ylashlari,  s a n 'a ii 

k e ltira d ig a n   foyda,  s h o n -s h u h ra t,  h a y o tn in g   m o d d iy   to m o n i 

um um an qiziqtirm aydi.  U o ‘z iste’d odini him oya  qila biladi.  Uning 

uchun m uhim i  ijod qilish,  ko'nglidagini m o ‘yqalam  orqali ilodalash. 

U   kim dir  va  nim a  u c h u n d ir  em as,  ta q d irid a   san ’atk o r  b o 'lish  

yozilgani  uch un   ijod  qiladi.  Biroq  ayni  p aytda  bu  san ’at  fidoyisi 

atrofidagilarni  un utib  qo'yadi.  U  sa n ’at  h am   odam larsiz  mavjud 

bo'lolm asligi  haqida  o'ylam aydi.  S triklend  ta q d iri  fojiali  tugaydi. 

U  Taitida og‘ir kasallikdan vafot etadi.  Striklend  faqat orzular bilan 

y ashar  edi,  m a’lu m   m a’noda  o ‘zi  istagan  ijod  erkinligiga  erishadi 

ham ,  am m o  u  erishgan  erkinlik  tkinchi.  U  faqat ruhiy ozodlikka 

erishgan,  b u n i  u  ilhom   holatida  sezgan.  B iroq  voqelikning  fojeiy 

yakunidan xalos  b o ‘la  olm aydi.

Moem  «Missis  Kieddok»  (1900),  «Sernaqsh  qoplama»,  «Pirog  va 

pivo>>  (1930),  «Burchak»  (1932),  «Teatr»  (1937),  «Rojdestvo  ta ’tillarb 

(1939) kabi romanlar muallifi. Bu asadar asosida o4kir diamatik ziddiyatlar 

yotadi

M oem   iste’dodi  hikoya  janrida  yorqin  nam oyon  bo‘ladi.  U ning 

hikoyalari,  odatda, ju da  qiziqarli sujetga ega b o ‘lib,  kitobxon  diqqati 

bir zumga  ham  chalg‘imaydi,  yechim esa  m utlaqo kutihjiagiin bo‘lib 

chiqadi.  U o ‘tkir sujetni psixologizm bilan uyg‘unlashtira biladi  M oem  

realist sifatida hikoyalarida barcha  narsaning hayotga  mos  b o ‘lishiga 

intilishini  ta ’kidlaydi.  0 ‘zi  aytganidek,  fantastikadan,  uydirm adan 

q o ch ad i.  B iroq  sh u ng a  q aram asd an   u n in g   h ik o y alarid a  inson 

kutilm agan  tom on d an   kashf  qilinadi,  uning  kutilm agan  jih atlari 

ochiladi.  M oemning ko‘plabhikoyalarto‘plam larinashr qilingan.  U lar 

orasida  «Barg  titrog‘i»  (1921),  «Kauzarina»  (1926),  «Birinchi  shaxs 

tilidan»  (1931),  «Taqdir  o ‘yinchoqlari»  (1947)  ayniqsa  sh u h rat 

qozongan.  Hayotiy voqealar kutilmagan,  inson xatti-harakatijum boq 

bo'lishi  mumkin.  «Insonga  xos  nim adir»  hikoyasining  qahram oni 

badavlat va go'zal Betti hayoti shu fikming isboti.  U san’atni, adabiyoini 

sevadi.  N ihoyatda oqila ayol.  Tabiat uni yuksak did bilan taqdirlagau.

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Lekin  bu  ayol  hayotining  o'zgalardan  yashirin  qorong'i  tom onlari 

ham   bor.  U  boylik  uchun  sevmagan  kishisiga  turm ushga  chiqadi, 

keyinchalik  bu  odam   bilan  ajralishadi,  uning  baxtsiz  hayoti  fojiali 

yakunlanishiga  sabab  bo'ladi.  X izm atkor  haydovchisi  ЬЙап  ishqiy 

m unosabatga  kirishadi.  Ayni  paytda  buni  pardalay  biladi.  Shunisi 

qiziqki,  uni bir  um r  sevgan,  bilim  va  daraja jihatidan unga  munosib 

Kerazersning sevgisini bila turib uning turmushga chiqish taklifini rad 

etadi.  Betti hayotining tuban tom onidan uyalmaydi,  o'zini baxtli deb 

biladi, chunki u istaganicha hayot kechiradi «Jeyn» hikoyasidagi vaziyat 

ham   kutilmagan.  N ihoyatda  kam suqum   va  yosh  bo'lm agan  missis 

Fauler  to 'satd an   o'zidan  26  yosh  kichik  yigitga  turm ushga  chiqadi. 

Unga  uylanayotgan  yigitning  hech  qanday  g'arazli  niyati  yo'q.  U 

chindan ham  Jeynni sevadi Yana ham  qizig'i,  m a’lum  muddat o'tgach, 

kiborlar  jam iyatida  ham m aning  e’tiboriga  sazovor  bo'lgan  Jeyn  eri 

Gilbert  bilan  ajrashib,  yana  boshqa  yaxshi  bir  odamga  turmushga 

chiqadi.  Bir  qarashda  g'aroyib  tuyulgan  bu  hodisa  g'oyatda  tabiiy 

hikoya  qilinadi.  Yosh  ham ,  aytarli  go'zal  h a ir  bo'lm agan  Jeynning 

eng muhim fazilati uning soddaligi va qalban beg'uborligL  U boshqacha 

ko'rinishga  intilm aydi  ham ,  shunisi  bilan  o'zgalarni  m aftun  qiladi. 

Inson  yuksakliklarga  ko'tarilishi  va  nihoyatda  tuban  ketishi  ham  

mumkin.  C hunki qanchalar ruhan yuksak parvoz qilmasin,  baribir,  u 

yer  odam i  va  unga  zam in tashvishlari begona  emas.  Biroq  yozuvchi 

ko'proq ruhiy yuksaklikka erisha bilgan, tan ehtiyojlarini yenga olgan 

qah ram on larg a  qoyil  qoladi.  U ning  «Sanatoriy»,  «Bo‘ysunmas» 

hikoyalari shu jih ati bilan diqqatga sazovor.  «Sanatoriy» hikoyasining 

kasallik  tufayli  o'lim ga  m ahkum   q ahram oni  sevib  qoladi.  U ning 

m uhabbati o 'lim   oldidagi qo'rquvni yengishida  yordam  beradi.

«Bo'ysunmas»  hikoyasining  qahram oni A nnet  o 'z i tushib  qolgan 

vaziyatga bo'ysunishni istamaydi. Voqealar urush paytida bo'lib o'tadi. 

Nemis soldati tomonidan nomusi toptalgan Annet og'ir vaziyatga tushib 

qoladi.  Lekin  nemis  G ans kutilm aganda A nnetni chindan  ham  sevib 

qoladi.  U nga  uylanm oqchi,  tug'ilajak  farzandga  otalik  qilm oqchi 

bo'ladi.  B undan  qiz foydalanishi m um kin edi,  chunki uning holatida 

bu eng qulay yo'l.  O ta-onasi ham  qizini insofga chaqiradilar,  chunki 

G ans  u la rn i  so v g 'alar  bilan  ta ’m in lar,  buning  ustiga  q izlarin i 

sharm andalikdan qutqarm oqchi edi.  Biroq A nnet uchun bundan ham  

yuksakroq narsalar bor.  U  vatanini toptagan bosqinchiga bo'ysunishni 

istamaydi.  Ayni  paytda  kurashda  yolg'iz  edi.  A nnet  yengilmaslikka 

qaror qiladi, jinoyatga q o 'l uradi —  faizand  tug'ilgach,  uni cho'ktirib 

o'ldiradi.  D ahshatli jinoyat.  Biroq A nnet o 'z  qalbiga  qarshi borm adi, 

bu  uning  m a’naviy g'alabasi  edi.  Somerset  M oem   1965-  yilda  vafot 

etadi.

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ERNEST XEMINGUEY

Buyuk Amerika yozuvchisi Ernest Xeminguey hayoti tirikligidayoq 

alsonaga  aylangan  edi.  Sayohat-u  sarguzashtlarga,  zafar  va  m ag'lu- 

biyatlarga,  sevgi  va  ayriliqlarga  boy  um ri  davomida  bu  ajoyib  shaxs 

o'lm as  ijod  nam unalarini yaratdi.  Adabiyot,  badiiy ijod  uning hayoti 

m azm unini tashkil qilar edi.

Xeminguey  1899-  yil 21-  iyulda  Chikagoning O uk-Park shahrida 

tug'ilgan.  O nasi Greys Xoll opera q o ‘shiqchisi edi.  Shifokor-terapevt 

va  sportchi  bo'lgan  Klarens  Edm onsni  uchratgach,  Greys  operani 

tashlab unga turmushga chiqadi  Ernest oiladagi olti bolaning to ‘ng‘ichi 

bo'lgan.

Bo'lajak yozuvchi ijodini juda erta boshladi.  O uk-Park maktabida 

o 'q ib   yurgan  paytlaridayoq  m aktab  gazetalarida  lining  hikoya  va 

she’rlari bosilib tu rar edi.

M aktabni tamomlagach,  1917- yilda Xeminguey armiya xizmatiga 

kirmoqchi, birinchi jahon urushida qatnashm oqchi bo'ladi.  Biroq ko'zi 

jarohatlanganligi sababli armiyaga chaqirilm aydi.  Shu sababli  1917— 

1918- yillarda Kanzass gazetasi «Star» da muxbir bo'lib ishlaydi.  6  oy 

o 'tg ach   ko'ngilli  sifatida  Yevropa  armiyasiga  qabul  qilinadi,  Italiya- 

Avstriya  frontida qizil X och Amerika  Otryadining haydovchisi bo'lib 

xizmat  qiladi.  1918-  yilda  oyog'idan  yaralanadi,  shu  holda  yarador 

italiyalik  soldatni jang  maydonidan  olib  chiqadi.  Jangda  ko'rsatgan 

m ardliklari  uchun ikki marotaba  Italiya ordenlari bilan taqdirlanadi. 

Gospitalda  davolanayotganda  am erikalik  shafqat  ham shirasini  sevib 

qoladi (bu sevgi tarixi oradan o 'n  yil o'tgach «Alvido,  qurol!» asarining 

dunyoga kelishiga  sabab bo'ladi).  O uk-Parkka  qaytgach,  Xeminguey 

uchun  Chikagodagi bir  marom dagi sokin hayot  zerikarli tuyuladi va 

Chikago  ju rn a li  redaksiyasiga  ishga  kiradi.  Bu  yerda  u   m ashhur 

yozuvchi,  k o 'p lab   am erikalik  buyuk  ijodkorlarning  yo'lboshchisi 

Shervud  A nderson  bilan  tanishadi.  A nderson  unga  Parijga  borishni 

m aslahat  beradi.  Parij  san’at,  adabiyot  va  m a’naviyatning  m arkazi 

hisoblanar e d i  Chinakam ijodkor bo'lish uchun Fransiya ilhom manbai 

e d i  Xeminguey Anderson maslahatiga am al qilib  1921- yili Yevropaga 

yo'l  oladi.  Shu  yili u Xedli  Richardsonga  uylangan e d i

Fransiyada yashab yurgan kezlarida Xeminguey juda ko'p sayohat 

qiladi  Parijda yashovchi amerikalik yozuvchilar G ertruda Stayn,  Ezroy 

Paund,  Skott Fisjerald bilan tanish e d i Xeminguey ilhom bilan ijodga 

sho'ng'iydi  Uning shiori «Muhimi bir satr bo'lsa ham  haqiqatni yozish, 

qolgani  esa  o 'z-o 'zid a n   bo'laveradi»  edi.  Xemingueyning  ilk  kitobi 

1923-  yilda  «Uch  hikoya va  o 'n  she’r»  n o m i bilan chiqadi,  keyinroq 

esa  «Bizning  kunlarim izda»  hikoyalar  to 'p la m i  bosiladi.  M azkur

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

to ‘plain Xemingueyning o'ziga xos uslubi, o'z qahram onini topganidan 

dalolat beradi.

1926- yilda Sh. Andersonning romanlaridan biriga parodiya tarzida 

«Bailor yomg'irlari» rom ani e’lon qilinadi  Bu rom an «Charlz Skribnes» 

nashriyotining m ashhur m uharriri Maksuel Perkins ning diqqatini jalb 

qiladi.  1926-  yil  oktabrida  Xeminguey «Quyosh  baribir chiqaveradi» 

rom anini  yozib  tugatadi.  Asar  yozuvchiga  katta  shuhrat  keltiradi, 

Xemingueyni yosh va  um idli ijodkor deb tan  oladilar.

Rom an urushdan keyingi yo'qotilgan avlod ruhiyatini, kayfiyatini 

aks  ettiradi.  Uning  qahram onlari  birinchi jah o n   urushidan  keyingi 

tushk u n   h o la t  girdobidagi,  u ru sh  tufayli  ru han  m ayib  qilingan 

kishilardir.  R om an  voqealari  ham   qalbi,  ham   jism i  mayib  qilingan 

Djeyk  Brans  tilidan hikoya  qilinishi bejiz  emas.  Hayotidagi m a’naviy 

ta y a n c h la rid a n   m a h ru m   b o 'lg a n   b u   k ish ila r  u m r  m a z m u n in i 

ko'ngilocharlik,  baliq  ovi,  korrida,  ichkilik  va  sevgida  deb  biladilar. 

Asar  qahram onlari  real  hayotdan  olingan  rom an  bosilib  chiqqach, 

Xeminguey  d o 'stlari  undagi  k o'plab  qahram onlarni,  shuningdek, 

yozuvchining  o 'z in i  h a m   tanidilar.  Bu  ham   asarning  sh u h ratin i 

ta ’minlagan om illardan bo'ldi.

1927- yilda Xeminguey Polina Pfeyorferni sevib qoladi va  birinchi 

xotini bilan ajrashgach,  unga uylanadi.

1927-  yilda  uning  «Ayolsiz  erkaklar»  nom li  to 'p lam i  chiqadi. 

Shnndan  so 'ng   Xem inguey  Amerikaga  qaytadi,  Floridada  qo'nim  

lopadi  va  o'zining  ikkinchi  rom ani  «Alvido,  Qurol!»  ni  yakunlaydi 

Bu roman  yozuvchining shuhratini yanada oshirib yuboradi.  Tanqid- 

chilik  romanga yuksak baho  beradi,  u n i adibning eng yaxshi asarlari 

qatoriga kiritadi.  Rom an mavzui urush va sevgidir.  Italiya armiyasida 

xizmat qiluvchi amerikalik ofitseming ingliz hamshirasiga bo'lgan go'zal 

va fojiali muhabbati Xemingueycha betakror talqinini topadi.  M uhabbat 

mavzusi jim jim ador,  rom antik,  shoirona  libosda  emas,  bosiq,  xolis, 

sirtdan  befarq,  biroq  ichdan  ch uqu r  hissiyotga  y o 'g 'rilg an   tasvir 

yo:sinida  ifodalanadi.

30-  yillarga  kelib  X em inguey  ijodida  b ir  q a d a r  tu sh k u n lik  

kayflyati  kuzatiladi.  Bunga  sabab  qilib  yozuvchini  «shon-shuhrat 

m ast  qilib  qo'yganligi»  deb  ko 'rsatadilar.  Bunga  dalil  tariqasida 

Xemingueyning o 'z in i «chinakam erkak»  qilib ko'rsatishga  inlilishi, 

ispan  korridasiga,  yirtqich  hayvonlarning  afrikacha  ovga  bo'lgan 

ehtirosi,  atrofidagilarga bepisand  m unosabati  kabilarni  keltiradilar 

Bu  davrda  y ara tg a n   asarlari:  «T u sh d an   k eyingi  o 'lim » ,  ispan 

korridalarini aks ettiruvchi «Afrikaning yashil do'ngliklari», Afrikaga 

b o 'lg an   sayohat  kundaliklari,  voqealar  Floridada  kechuvchi  «Bor 

yoki yo'q»  qissasi  kabilardir.

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

30-  yillar  yozuvchining  ijodidan  faqat  ikki  hikoyasi  «Frensis 

M akaombeming qisqa baxti» va «Kilimanjaro qorlari» tanqidchilikning 

ijobiy bahosini olishga  muvafiaq bo'ldi.

Ispaniyadagi  fuqarolar  urushi  Xeminguey  hayoti  va  ijodida  tub 

burilish  yasadi.  U  o'zin i  chin  ijodkor sifatida  nam oyon  qildi.  Buyuk 

iste’dod egalari jam iyat dardlariga nisbatan o ‘ta ta ’sirchanliklari bilan 

ajralib turadilar.  Xemingueyning ispan urushiga faol munosabati ham  

shuning dalilidir.  Respublikachilar uchun pul yig‘ib yozuvchi Shimoliy 

Amerika gazeta assotsiatsiyasi harbiy muxbiri ham da  «Ispaniya yeri» 

hujjatli  filmining ssenariy muallifi sifatida  Ispaniyaga yo‘l oladi.

Ispaniyaga  ikkinchi  sayohatidan  so‘ng  X eminguey  «Beshinchi 

kolonna»  nom li pyesasini yozadi,  unda  1937-  yil kuzida  M adridning 

qam al qilinishi tasvirlangan.

Xemingueyning bu davr ijodidan eng yorqin asar «Qo‘ng‘iroq kimni 

chorlaydi»  romanidir.

Asarga  ingliz  shoiri Jon   D onning  quyidagi  so 'zlari  epigraf qilib 

olingan:  «H ech  qachon  q o ‘ng‘iroq kim ni chorlayapti  deb  so‘ram a, 

u seni chorlayotir».  R om an Ispaniyadagi fuqarolar urushi voqealariga 

bag 'ish lan gan .  Bosh  q ah ram o n   R o bert  Jo rd a n   resp u b lik ach ilar 

tom onida jang qiluvchi am erikalik ko'ngillidir.  H ar daqiqa,  soniyada 

sovuq o ‘lim  sharpasi sezilib turgan shafqatsiz urush sharoitida Robert 

Jord an  qalbida  ispan  qizi  M ariyaga  nisbatan  m uhabbat  uyg'onadi. 

Bu  sevgining,  baxtning  om onatligi  asarga  fojiaviy  ru h  baxsh  etsa, 

M ariyaning ayanchli o 'tm ish i fojiylikni  yanada kuchaytiradi.  Biroq 

inson  baribir  insonligicha  qolishi,  eng  chorasiz,  umidsiz  qolgan 

daqiqalarda  ham  baxtga  intilib  yashashi  o ‘quvchi  qalbiga  yorug‘lik 

baxsh  etadi.  «Qo‘ng‘iroq  kim ni chorlaydi»  yozuvchiga  katta  shon- 

sh u h rat keltirdi.

1940-  yilda  X em inguey  M arta  G ellxornga  uylanadi,  G avana 

yaqinidan uy sotib oladi va xotini bilan Xitoyga safar qiladi.  1944- yili 

Londonga  harbiy m uxbir sifatida yo‘l oladi  (bu  davrga  kelib  u xotini 

bilan ajrashgan edi).  Britaniya  G 'arbiy havo kuchlarida xizmat qiladi 

va  1944-  yilning  25-  avgustida  Amerika  qo‘shinlari  bilan  birgalikda 

Parijga  kirib  keladi.  Yozuvchi  ittifoqchilarning  harbiy  harakatlarida 

faol  ishtirok  etadi,  h atto  muxbirligini  unutib  yuborayozadi,  jasorati 

uchun bronza  medali bilan taqdirlanadi  1946- yilda Gavanaga qaytadi. 

Bu  yerda  u  «Tayms» jurnalining  muxbiri  M eri Uelsh  bilan tanishadi. 

Xeminguey  unga  uylanadi  va  umrining  oxiriga  qadar  bu  ajoyib  ayol 

bilan turm ush kechiradi.

1950-  yilda  «D araxtlar  soyasidagi  daryo»  rom anini  e’lon  qiladi. 

Asar voqealari Ikkinchi jah on  urushini aks ettiradi,  Italiyada kechadi. 

Tanqidchilik bu romanni sovuq kutib o ldi  Yozuvchini sentimentallikda,

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o'ziga  o ‘ta  bino  qo‘yib  yuborganlikda  aybladilar.  H atto  bu  romanga 

felyeton,  parodiyalar ham  yozildi.

Biroq  1952- yilda  dunyo yuzini ko'rgan «Choi va dengiz»  rom ani 

yozuvchi ijodiga nisbatan yuzaga kelgan ishonchsizlikni, uning iste’dodi 

so‘na boshladi, degan qarashlarni tum anday tarqatib yubordi.  Keksa, 

omadsiz  baliqchi  haqidagi  g ‘amgin  lirik  qissa  tanqidchilik  va  keng 

kitobxon  om m asi  tom o nidan   yuksak  baholandi.  B utun  dunyoga 

Xemingueyning  shuhrati taraldi,  1953- yilda bu  asari uchun  Pulitser 

mukofoti bilan taqdirlandi.

1954- 

yilda Xeminguey «Choi va dengiz» rom anida yana bir karra 

namoyish etilgan yozuvchilik m ahorati uchun hamda zamonaviy nasrga 

ko‘rsatgan ta ’siri uchun N obel mukofoti bilan taqdirlandi.

M ukofot  topshirish  m arosim ida  Shved  akademiyasining  a’zosi 

Anders  Esterling Xemingueyga «davrimizning eng ahamiyatga  molik 

adiblaridan biri»  deya baho beradi.

Xem inguey  sog‘lig‘i  yom onlashganligi  tufayli  N obel  m ukofoti 

taqdim otida qatnasha  olmaydi.

1960- 

yilda yozuvchi Rocheisterdagi Mayo kasalxonasida davolandi, 

unga  ruhiy  xasta,  tushkunlikka  tushish  kabi  tashxislarni  qo‘yadilar. 

Kasalxonadan chiqqach Xeminguey ortiq ijod qila olmasligini anglab 

yetdi va  1961-  yil  2-  iyunida  o ‘z joniga qasd  etdi.

Xemingueyning o ‘limi dunyo san’a t ahlini larzaga soldi. Amerika 

tanqidchisi Edm und U ilson «bu hodisa butun bir avlodimizning tam al 

toshlaridan biri to'satdan qulab tushishi bilan teng»,  deya yozadi.

GABRIEL GARSIA MARKES

G abriel  G arsia  Markes  -  buyuk Kolumbiya yozuvchisi,  m ashhur 

romanlar, qissalar, hikoyalar muallifi,  N obel mukofotining sovrindori.

M arkes  1928-  yil  6-  m artda,  Kolumbiyaning Arakataka  shahrida 

tug'ilgan.  Arakataka A tlantika okeani yonbag‘irlari va Kolumbiyadan 

uncha uzoq bo'lm agan M agdalena daryosi sohilida joylashgan kichik 

shaharcha.  M arkesning otasi telegrafchi edi.  Yozuvchi  iste’dodining 

shakllanishida  buvisi  Trankilinaning  ta ’siri  katta  bo'ldi.  Trankilina 

kuchli,  m atonatli ayol edi,  oila tizgini uning qo'lida edi.  Ayni paytda 

1 8 99 -1 90 3-  yillar  fuqarolar  urushining  ishtirokchisi  bo'lgan  bobosi 

keksa  polkovnik  Nikolos  ham   yosh  G abriel  hayotida  o'chm as  iz 

qoldirgan.  Ijodkor  sifatida  shakllanishidagi  uchinchi  om ilni  M arkes 

o ‘zi  o 'sg an   m uhitda  deb  b iladi.  U   yashagan  sh a h a r  tu rm u sh i 

g'aroyibotlarga to ‘la, fantastika va voqelik ajoyib tarzda uyg'unlik kasb 

etgan edi.  Bobosining o'lim idan so'ng 8 yoshida  Markes A rakatakani 

tark   etadi,  u ni  Sapakira  sh ah rid ag i  m a k tab -in tern atg a  o'q ishg a

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

beradilar.  Ilk  m arotaba  yozishga  shu yerda  urinib ko'radi...

1946-  yilda  Bogota  universitetining  yuridik  fakultetiga  o'qishga 

kiradi.

M arkesning  birinchi hikoyasi  1947-  yilda  e’lon  qilinadi.  Lekin  u 

yozuvchi bo‘lishni xayoliga ham  keltirmagan, uni kasb qilib olish haqida 

o ‘ylab  h a m   k o 'rm a g a n   e d i.  1948-  y ild a   lib e ra l  p a rtiy a n in g  

yo'lboshchisiga  suiqasd  qilingach,  poytaxtdagi  vaziyat  keskinlashadi 

va Markes Kartaxena shahriga ko'chib o ‘tib, o ‘qishini davom ettirishga 

urinib ko‘radi.  Biroq advokatlik kaiyeiasi uni ortiq qiziqtirmay qo'ygan 

edi,  u  bu sohaga  adashib kirib qolgani,  bu o 'tk in ch i havas  ekanligini 

anglab yetadi  va  o'qish ni  tashlab, jurnalistlik faoliyalida  o‘zini  sinab 

ko'rishga  qaror qiladi.

1950-1954- yillarda Markes reportyor bo'lib  ishlaydi, xronikalar 

bo'lim ini  boshqaradi.  1951-  yilda  «To'kilgan  barglar»  qissasini  e ’lon 

qiladi, asarda ilk m arotaba muallifning keyinchalik barcha asarlaridagi 

voqealar ro'y beradigan xayoliy Makondo shahri tasvirlanadi.  Bu shahar 

yozuvchining  qadrdo n   A rakataka  shahriga  ju d a  o'xshab  ketardi. 

M akondo  shahri  bilan  yozuvchi  asarlaridagi  markaziy  -   yolg'izlik 

mavzusi h am  paydo  bo'ladi.

1954-  yilda  M arkes  Bogota  shahriga  ko'chib  o'tadi,  gazetadagi 

ishini davom ettiradi,  siyosiy hayotda faol qatnashadi.

1955- yilda «Е1 Espektador» gazetasining muxbiri sifatida Yevropaga 

ishga yuboriladi  U  Rim da ishlaydi, ayni paytda Tajriba kinematogralik 

markazining rejissyorlik kurslarida tahsil oladi.  Markes Rimdan Parijga 

ko'chib  o'tadi.  V atanida  ro 'y bergan  davlat to 'n tarish i yozuvchining 

Parijda qolishiga sabab bo'ladi.  Shu yerda yozuvchi o'ziga ilk shuhrat 

keltirgan  «Polkovnikka  h ech  kim   yozm aydi»  qissasini  yaratadi. 

Kitobning birinchi nusxasi  1956- yilda yozilgan,  alohida kitob holida

1961-  yilda nashr etiladi.

Tanqidchilik bu qissada mashhur Amerika yozuvchisi Xeminguey­

ning ta ’sirini k o 'rad i,  buni yozuvchining o 'z i ham  e ’tiro f etadi,  ayni 

paytda qissada uning  muxbirlik tajribasi h am  sezilib turadi.  Asar tili 

yozuvchi  m aqsadiga  b o 'y su n d ira  bilinganligi,  aniqligi,  so 'zn in g 

im koniyatlaridan m ohirlik bilan foydalanilgani, unga salmoqli m a’no 

yuklay bilish,  uni his qilish kabilar bilan ajralib turadi.  Markes uslubini 

sayqallashtirish, yuksak badiiylik va psixologik jihatdan haqqoniylikka 

erishish  m aqsadida  bu  asarni  o 'n   bir  m arta  qayta  ko'chiradi.  Asar 

voqeasi  1956-  yilda  nom siz  shaharchada  ro 'y   beradi.  Biroq  asar 

qahram oni  fuqarolar  urushi  ishtirokchisi  polkovnikning tushlari  va 

xotiralarida  vatani  M akondo  gavdalanadi.  M akondo  shahri  bilan 

tasvirga  real  va ulkan hodisalar ro'y  bergan tarixiy davr kirib keladi 

«Polkovnikka hech kim  yozmaydi»  ning mavzusi insonning yolg'izli-

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

gidir.  Bu  insonning  voqelik  absurdligiga,  ochlik,  qashshoqlik  va 

ojizlikka, hissizlikka sabot-m atonat bilan qarshi turishi,  uning adolat 

tantanasiga  b o 'lgan   o'lm as  ishonchi  to 'g 'risid a g i qissadir.  A na  shu 

jihallari qissani Xemingueyning m ashhur «Choi va dengiz» asari bilan 

yaqinlashtiradi.

M arkes  lu rli  lo tin   am erikasi  gazetalarin in g   m uxbiri  sifatida 

Yevropaning  ko'plab  m am lakatlarini kezib  chiqadi,  m a’lum  m uddat 

Venesuelada  yashaydi,  1961-  yildan  Meksikada  qo'nim   topadi  va 

«Xosiyatsiz vaqt>  rom anini tugatadi.  Asar birinchi m arta  m uharnrlar 

tom onidan  buzilgan  holda  Ispaniyada  nashr  qilinadi,  1966-  yilda 

Meksikada  to 'liq   va  asl  holida  bosiladi.  Asar  mavzui  zo ‘ravonlik  va 

uning shaxsni yemiruvchi mohiyatidir.  Bu asarda yana  M akondo shahri 

namoyon bo'ladi, A uieliano Buendia,  Rebeka nomlari paydo bo'ladi. 

(Ular keyinchalik yozuvchining «Tanxolikning yuz yili» romanida ham  

ishtirok etadi).

Bolalik  xotiralari,  zo'ravonlik  va  yolg'izlikning  taqdir  ekanligi 

to ‘g‘risidagi  filer  yozuvchiga  tinchlik  bermaydi.  Keyinchalik  ushbu 

tuyg'u «Katta onaning m a’rakasi» hikoyalar to'plam ida o'zining badiiy 

ifodasini  topadi.  T o'plam   dunyo  yuzini  ko'rgach,  Markes  m a’lum  

muddat adabiyot ishidanuzoqlashadi, kuchini kinematogiafiya sohasida 

sinab ko'rm oqchi bo'ladi.

Biroq  kino  san’atida  Markes  o 'zi  istagan  narsani  topa  olmadi: 

«Kinoda ishlab,  m en, albatta, tasviriylik boshqa  hikoyalash elem ent- 

laridan ko'ra ancha afzalliklarga ega ekanligiga ishonch hosil qildim, 

biroq,  shuningdek,  m a ’lum  jihatdan  chegaralangan  ekanligiga  ham  

am in  bo'ldim   va  bu  m en  uchun  kutilmagan  kashfiyot  bo'ldi;  faqat 

shundagina  rom an  qanchalar  cheksiz  imkoniyatlarga  ega  ekanligini 

anglab yetdim»,  deb yozadi.

1965- yilda  Markes yana o'zida yozishga kuchli ehtiyoj va ishtiyoq 

sezadi ham da  ixtiyoriy ravishda  18 oyga uzlatga chekinadi -  shu tariqa 

20 yil davomida yozuvchi qalbida ardoqlab kelgan asari «Tanxolikning 

yuz  yili»  vujudga  keladi.  Rom an  1967-  yil  Buenos-Ayresda  bosilib 

chiqadi va  yozuvchiga  olamshumul shuhrat  keltiradi.  Asar  tiraji  uch 

yarim  yil  ichida  yarim  m iltiondan ko'proq  nusxani tashkil  qiladi,  bu 

Lotin Amerikasi uchun  misli ko'rilm agan hodisa edi.  Rom an haqida 

gap ketganda «magik realizm» iborasi qo'llanila boshladi, bu tushuncha 

aynan  M arkes  uslubiga  xos  bo'lgan  xususiyat  bilan  b o ^ liq   ravishda 

paydo  bo'ldi.  Magik  realizm lotin am erikasi yozuvchilari  ijodiga xos 

bo'lib,  cheksiz  erkinligi,  yer  hayotini  xayolot,  ongning  tub-tubida 

yotgan hissiyotlar bilan uyg‘un ravishda tasvirlash bilan xarakterlanadi. 

Asar dunyo  rom anchiligi va  realizm  tarixidagi  yangi bosqich  sifatida 

yuksak baholandi.

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

«Tanholikning  yuz  yili»  ko‘p  planli  asardir.  U nda  Buendialar 

sulolasining  olti  avlodi  tasvirlanadi.  Voqealar  yozuvchining  ardoqli 

M akondo  shahrida  kechadi.  Adib  ushbu  shahar  va  undagi  insonlar 

tarixi  orqali  Lotin  A m erikasi  tarixi  va  unga  o ‘z  m uhrini  bosgan 

tam ad d u n n in g   ta ’sirin i  aks  ettirad i.  Ayni  paytda  ro m an  ja h o n  

adabiyotining  antik  eposdan  maishiy  rom angacha  bosib  o ‘tgan  yo‘li 

h a m d ir.  Y ozuvchi  B u e n d ia la r  o ilasi  m iso lid a  in so n iy a t  o n gi 

taraqqiyotini tadqiq e ta d i  Boshdagi buyuk Renessans davrining tinib- 

tinchimas, izlanuvchan va tadbirkor kishisiAurleanio  Buendia timsolida 

XX  asrga  yetib  keladi.  U  barcha  sohalarni qam rab  olgan  begonalik, 

yolg‘izlik qurboniga  aylanadi.  Shu  rom ani bilan  yozuvchi  M akondo 

va  lining  aholisi  mavzuiga  so'nggi  nuqta  qo'yadi.  Keyin  yaratilgan 

asarlarida ushbu qahram onlarga va  mavzuga qaytmaydi.

1972-  yilda  «Soddadil  Erendira  va uning shafqatsiz buvisi  haqida 

misLsiz g'am gin qissa» hikoyalar to'p lam i bosiladi.  Shundan e ’tiboran 

Markes uchun hukm ronlik va zo'ravonlik yetakchi mavzuga aylanadi. 

«Buzrukning  kuzi»  rom anida  ushbu  mavzu  chuqur  tahlil  qilinadi, 

zo'ravonlik va shafqatsizlikning g'ayriinsoniy mohiyati ochib beriladi 

Asar markazida zo'ravonlikni hayotning asosiy qonuni deb bilgan kuchli 

shaxs  obrazi turadi.

1981-  yilda  «Oshkora qotillik qissasi»  asari e ’lon  qilinadi,  oradan 

bir yil  o'tgach  esa  M arkes  N obel  mukofoti  bilan taqdirlanadi.

---------- e r a '

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M O D E R N IZ M

M odernizm  fransuzcha m oderne  (zamonaviy, eng yangi) so'zidan 

olingan bo'lib,  XX asm ing 20- yillarida vujudga kelgan badiiy estetik 

tizim ni anglatadi.  Shu davrdan boshlab XIX asr san’atidan farq qiluvchi 

yangi san’at shakllana boshlaydi.

M o dernizm ning  vujudga  kelishiga  S hopengauyer  va  N itsshe 

irrasional  falsafasi,  Bergson  intuitivizm i,  E.  G usselning fenom eno- 

logiyasi,  Freyd va  Yung psixoanalizi,  Xaydegger,  keyinroq  Sartr va 

Kamyu ekzistensializmi,  Franfurkt m aktabi ijtimoiy falsafasi g'oyalari 

asos  b o 'lib  xizm at  qildi.  M odernizm   m a’lum   ijtim oiy  davr  m ahsuli 

edi,  XIX asr oxiri —  XX asr boshlarida jam iyat hayotida yuz bergan 

ijtim oiy  va  m a’naviy  tushk un lik   (bu  dek ad en tlik  atam asi  bilan 

nom lanadi)  adabiyot  va  san ’atga  o 'z   ta ’sirini  ko'rsatdi.  M od em iz- 

m ning paydo bo'lishi bir tom ondan jam iyatdagi ijtimoiy jarayonlarga 

no ro zilik  ifodasi  edi,  zero  u la r  ijtim oiy  o'zg arish lar,  in q ilo b -u  

to 'n ta rish la r bilan  insonni baxtli qilib bo'lm asligini anglab yetdilar; 

m o d e rn izm   o qim ining  g'oyaviy  aso sin i  tashk il  qiluvchi  falsafa 

insonning  ijtim oiy  tom oniga  em as,  ruhi,  qalbiga  asosiy  e ’tib o m i 

q aratd i

M odernist o'zlarid an oldingi falsafani narsalar lalsafasi bo'lgani 

uchu n  tanqid qiladilar,  falsafa diqqat m arkazida inson turishi lozim , 

degan  fikm i  ilgari  suradilar,  insonning  asl  hayoti  real  voqelikdagi 

em as,  ko'ngildagi,  ongdan  tashqari,  aql-idrokka  bo'ysunm aydigan 

hayo ti  deb  biladilar.  A yni  paytda  ular  a n ’anaviy  shakldan  ham  

qoniqm aydilar;  XIX  asr  realizm i va  rom antizm i u ch u n   xos  bo'lgan 

qolip  tusin i  olgan  shakl  va  usullarni  takrorlash,  naturalizm ning 

voqelikdan passiv nusxa ko'chirishi, badiiy ijodda akademizmga qaishi 

isyon ko'tardilar.

U shbu  yo 'nalish  ta rafd o rlari  a n ’anaviy  shakl  hozirgi  zam on 

voqeligini ko'rsatishga  ojizlik qilib qolgan,  deb hisoblaydilar.  R uh- 

qalb  h ay o tin i  alohida  qadrlovchi  m o d ern istlar,  en d i  realistik  usul 

va  v o sita lar  inson  qalb in in g   y ashirin   tu b larig a  kirish,  u n i  b o r 

b o 'y ic h a ,  ro 'y -ro s t  tasvirlash   u c h u n   ojizlik  qilib  qo lgan,  deb 

hisoblaydilar.

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

XX 

asr adabiyotida m odernistlarning shakl bobidagi izlanishlarini 

aks  ettiruvchi ko'plab oqim larni ko'rsatish  mumkin.

Futurizm  —  lo tin ch a  (futurum )  so‘z  b o'lib,  «kelajak»  m a’nosini 

anglatadi.  Bu oqim ning maqsadi kelajak san ’atin i yaratishdan iborat 

e d i  Futuristlar san’a t tam om ila erkin bo'lishi kerak, deb hisoblardilar, 

o 'tm ish   san ’a tin i  in k o r  qilardilar.  F u tu ristlar  yozish  texnikasiga 

alohida e ’tib o r beradilar, poetik qonuniyatlarni buzadilar.

0 ‘zining  bir  qancha  ziddiyatli jihatlariga  qaram asdan  futurizm  

V .X lebnikov,  P a ste rn a k   k ab i  sh o irla r  ijodiy  y o 'n a lish la rin in g  

shakllanishida  k atta  rol  o'ynadi,  shakl  bobidagi  dadil  tajribalariga 

asos  bo'ldi.

Ekzistensializm  (existence  -   mavjudlik)  —  XX  asrdagi  ana  shu 

nomdagi falsafa asosida vujudga kelgan modemistik oqim.  Ushbu falsafa 

m arkazida  inson  h ay o tin in g   m a’nosi,  shaxs  erk i  va  m as’uliyati 

m uam m olari  turadi.  Adabiy  oqim  sifatida  ekzistensializm  borliq  va 

insonning g'aroyib sirli-sehrli jihatlari xususida bahs  yuritadi.  Ushbu 

adabiyot  nam unalarida  insonning  jam iyatga  begonaligi,  yolg'izligi, 

mahkumligi m uam m osi ko'tariladi.

Ekspressionizm  (fransuzcha  —  expression  —  ifoda  so'zidan)  — 

Birinchi  jaho n  urushi  va  inqilobiy  to 'n tarish lar  davrida  san ’at  va 

adabiyotda  vujudga  kelgan  oqim.  Ushbu  oqim  vakillari  hissiyotga, 

tu yg 'u ga  alo hida  e ’tib o r  b erad ilar,  q ah ram o n n in g   ta sa w u rla ri, 

taassurotlari  ifodasi  yetakchilik  qiladi,  hissiyotga,  kechinmaga  urg'u 

beriladi.  Ekspressionizm  ko'proq  she’riyat  (Pol  Elyuar)  va  dramada 

nam oyon bo'lgan.

Impressionizm  (fransuzcha  im pression  —  taassurot)  —  XIX  asr 

oxiri  —  XX asr boshlarida  Fransiyada  vujudga  kelib,  tasviriy san ’at, 

adabiyot,  m usiqada  o 'zin i  nam oyish  qilgan  oqim.  Im pressionistlar 

in so n ning   b iro n   h o d isa  t a ’sirida  tu g 'ilg a n   taassu ro ti,  hissiyoti, 

hayajoni,  ruhiy holati san’atning diqqat m arkazida turishi kerak deb 

hisoblaganlar.

U lar insonning asl hayotini g'ayrishuuriy hissiyotlar,  o'zgalardan 

y a sh irin   tu y g 'u la rd a   k o 'rg a n la r,  u sh b u   o la m n i  b o r  b o 'y ic h a  

ko'rsatishga  harakat  qilganlar.  Im pressionizm   atam asi  M onening 

«Taassurot.  Quyosh  chiqishi» nom li kartinasi ko'rgazm ada namoyish 

etilgandan so'ng paydo bo'lgan.  Rassomlar o'zlarining sevimli janrlari 

bo'lgan peyzaj,  portret,  ko'p shaxslar tasvirlangan kompozitsiyalarda 

u la m i  qurshagan  dunyo d an  olgan  lahzalik  taassurotlarini  ifodala- 

ganlar.

Adabiyotda impressionizm yo'nalishlari naturalizmdan simvolizmga 

o 'tish  jarayonida shakllaadi.  J.  va  E.  G onkurlar,  J.G yuism ans,  G i de 

M opassan  ushbu  yo'nalishga  moyillik  bildiradilar,  asarlarida  oniy

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

lahzada insonning rang-barang tuyg‘ularini so‘z yordamida iloji boricha 

to ‘liqroq tasvixlashga intilganlar.  Impressionizm alohida maktab tusini 

olm agan  b o ‘lsa-da,  bu  yo‘nalish  vakillarining  ko'plab  kashGyotlari 

zam onaviy san ’at va  adabiyotda  iz  qoldirdi.

Syurrealizm  (fransuzcha  surrealizme)  —  Fransiyada  XX  asming 

20-  yillarida  vujudga  kelgan  oqim.  Syurrealizm  intuitivizm  falsafasi, 

sharq diniy falsafasi, freydizm ta’limotiga tayanadi.  Syurrealizm estetikasi

A. Bretonning «Syurrealizm manifesti» asarida o‘zining ifodasini topgan. 

Ular  insonning  «men»  iga  erkinlik  berishga,  uni  moddiyunchilik, 

in so n n in g   ijodiy  im k o n iy atlarin i  cheklovchi  a n ’anaviy  estetika 

zanjirlaridan  xalos  qilishga  chaqiradilar.  H ayotning  asl  mohiyati 

insonning  ongdan  ta sh q ari  g'ayrishuuriy  olam ida  berkingan  deb 

hisoblaydilar,  adabiyot  tartibotlarga,  ko'nikm a,  axloqiy  tushunchalar 

va  m antiqqa  bo‘ysunuvchi  hayotni  emas,  uning  botindagi  pinhon 

tuyg‘ularini tasvirlashi lozim.

Shu sababli inson ruhining g'ayrishuuriy holatini namoyish etuvchi 

usul  sifatida  tush  ho lati,  go'daklik  kechinm alari,  gallyusinatsiya 

kabilardan  foydalanganlar.  Syurrealistik  asarlar  syujeti  majoziylikka, 

paradoksga, kutilmaganlikka asoslanadl  Adabiyotda Appoliner, tasviriy 

san ’atda  S.D ali,  X .M iro,  I.Tangi,  G .A rp,  A .M asson,  R .M agritt, 

kinematogiafiyada  L.Bunyuel,  absurd  teatrida  E.Inoyekso,  S.Bekket 

ushbu oqim namoyandalaridir.

M odernizm ga  tushkunlik  mafkurasini  ifodalovchi hodisa  sifatida 

salbiy baho berib kelindi.  Biroq uning buyuk namoyandalari bu fikraing 

biiyoqlamaligi, adolatsizligini isbotladi.  Frans Kafka, Jeyms Joys, Alber 

Kamyu asarlarida chirigan jamiyatning inson shaxsiga ta’siri,  uni mahv 

etishi  o‘zining  yorqin  ifodasini  topsa-da,  insonga,  uning  kelajagiga 

ishonch  tuyg‘usi  ham   ufurib  turadi.  M odem istik  ijod  mahsullarida 

fojiaviy taqdirga mahkum inson fojiaviylik zamirida ham  baxtga intiladi, 

najot axtaradi.

M od ernch i adiblarning qah ram on lari k o ‘p  h ollarda  favqulodda 

vaziyatga  tushib  qoladilar,  ana  shunday  h ollarda  u larning  qalbida 

ro‘y berayotgan jarayonlar m uallif diqqat  markazida turadi.  U lam ing 

q ah ram o n lari  odatda  halol,  sofdil,  b eo zor  odam lar.  R uh  hayoti 

bilan yashash,  ko‘ngil  buyurganini qilish,  soxtalik,  su n’iylikni inkor 

qilish,  qalbidagini  yashirmaslik —  F.Kafka, A.Kam yu kabi ijodkorlar 

asarlarining  q ah ram o n larid a  ana  shu jih a tla r yetakchilik  qiladi.

M odem istlar  shaklga  alohida  e ’tibor  beradilar,  shartli-ram ziy 

iisu llarn i  q o 'lla y d ila r,  in so n   shaxsiga  k u tilm a g a n   to m o n d a u  

yondashadilar.  Bu  jihatdan,  ayniqsa,  avstriyalik  yozuvchi  F.  Kafka, 

fransuz  adibi  A.  Kamyu  va  amerikalik  U.  Folkner  ijodi  diqqatga 

sazovor.

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

FRANS  KAFKA

F rans  Kafka  XX asr m odern  adabiyotining eng  ajoyib va  o'ziga 

xos  nam o yan dasid ir.  U ning  ijodi  g 'o y a td a  xilm a-xi]  q arash la r  va 

b ah olarg a  sabab  b o 'lg an .  A lbatta,  K afka  tirik lik   ch o g 'id ag ig a 

qaraganda  o 'lim id an   keyin unga qiziqish  kuchli  bo'lganligini ham  

e ’liro f etish   kerak.  Ba’zan   buyuk  is te ’dod  eg alari  o 'z   davrida  tan  

olinm asligi,  tushunilm asligiga  k o 'p la b   m iso llar keltirish  m um kin. 

K afka  h a m   s h u n d a y   ijo d k o rla r  sirasig a  k irad i.  U  M ark aziy  

Y evropada  o 'tg a n   asrning  2 0 - 3 0 -   yillarid a  ju d a   keng  b o 'lm asa 

h am   m a ’lu m   m a ’nod a  tan ilg an   edi.  O 'z   paytid a  G esse,  T .M an n , 

M uzil,  Brext  k ab i ta n iq li yozu v ch ilar  u ning   iste’d o d in i ta n  olgan 

edilar.  B iroq  K afka  no m in in g   ch in ak a m   sh u h ra ti  Ik k in ch i ja h o n  

u ru sh id a n   keyingi  davrga  to 'g 'r i  keladi.  C h u n k i  K afka  tirik ligid a 

kitoblarining nashr qilinish-qilinm asligiga b e e ’tib o r qarar edi.  Shu 

sab ab li  o 'lim id a n   keyin  n ash r  etilg an ,  b a ’zilari  tu g allan m ag an  

«Jarayon»,  « Q o 'rg 'o n » ,  «Amerika»  ro m a n la ri  adabiyot  olam id a 

ch in ak a m  voqea  b o 'ld i.

U zoq davr mobaynida  Kalka m erosi uning do'sti,  yozuvchi Maks 

Brod  q o 'lid a   saqlandi.  Brod  m arh u m   yozuvchi  tim solida  k o 'p ro q  

sa n ’atk o rn i  em as,  «g'oya  odam ini»  k o 'ra r  edi.  Shu  sababli  uni 

xristian ta ’lim oti targ'ibotchisiga chiqarib  qo'ygan e d i  Kafka ijodini 

o 'zicha n o to 'g 'ritalq in  qilganiga qaramay,  Brodning adabiyot oldidagi 

x iz m a ti  u lk a n   b o 'ld i,  u  d o 's tin in g   b a rc h a   n a s h r   q ilin m a g a n  

qo'lyozm alarini yoqib yuborishni so'rab qoldirgan vasiyatini bajarmadi 

va dunyo kitobxoni Kafka merosi bilan to 'liq  tanishish imkoniyatiga 

ega bo'ldi.

Kafka nom i shuhrat cho'qqisiga chiqqach, barcha uni o'zicha talqin 

qilish  va  ulug'lashga  o'tdi.  Dastlab  A merika da  boshlangan  Kalkani 

yangidan tanish asta-sekin butun dunyoga yoyildi.  Tanqidchilik buning 

sababini  yozuvchi  asarlarida  ko'zga  tashlanadigan  payg'am barona 

bashoratlarda  ko'radilar.  Kafka  hech  q achon  payg'am barlikka  d a ’vo 

qilm agan  edi,  biroq  u dunyo  taraqqiyotidagi b a’zi tam oyillarni ko'ra 

bildi.  Insoniyat  ishongan  g'oyalarning  urushdan  keyin  puch  bo'lib 

chiqishi,  tam addun  —  sivilizatsiyaning  oxir-oqibatda  insonni  mahv 

qiluvchi jihatlarini  o 'z  asarlarida ochib berdi.

Kafka  g 'a y riin so n iy   ta rtib o tla r  h u k m ro n   b o 'lg an   duny o d an  

nafratlanar edi,  insonning imkoniyatlariga ishonmas edi.  Ayni paytda 

u  inson  uchun  iztirob  chekar,  uning  uchun  o 'zin i javobgar  deb  his 

qilar  edi.  Kafka  dunyoqarashidagi  qaram a-qarshilik  uning  asarlari 

turlicha  baholanishiga  sabab  bo'ldi.  U ning  ijodini  diniy  va  modern 

adabiyotning  turli oqim lari aqidalari  bilan  izohlashga  urindilar.

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

XXI 

asrga kelib ham  Kafka ijodiga bo'lgan qiziqish so'ngani yo'q. 

Zero,  bu  yozuvchining kashfiyotlari zamonaviy kitobxon qalbiga ham  

yo'l topa  bilmoqda.

Frans  Kafka  1883- yil 3- iyulda Praga shahrida tug'ilgan.  Ota-onasi 

yahudiy  millatiga  mansub  edi.  Onasi  ruhoniylar  avlodidan,  otasi  esa 

qishloq hunarmandining o'g'li bo'lgan.  Kafka shaxsining shaldlanishida 

otasining o 'm i katta. Yoshligi qashshoqlikda o'tgan bu odam keksayganda 

m a’lum  sarmoya  to'playdi  va  kichik  fabrika  egasi  darajasiga  yetadi. 

Ruhan tamomila o'g'lining ziddi bo'lgan bu odamda endi o'ziga ishonch 

hissi paydo  bo'ladi va oilasidagi uch  qizi  ham da  yolg'iz o'g 'il  Fransni 

o 'z hukmiga bo'ysundiradi. N ihoyatda ta ’sirchan tabiatli Frans otasiga 

qalban  itoat  etolm aydi,  biroq  otasiga  bo'lgan  nafratga  yo'g'rilgan 

muhabbat,  uning oldida qarzdorlik,  burch hissi noroziligini tashqariga 

chiqarishiga yo'l qo'ymagan.  Uning hech kim daxl qila olmaydigan o'z 

xayolot  olamiga berkinib olishi sukutdagi  isyoni ifodasi edi.

Keyinchalik «Otamga xat» (1919) asarida qalbidagi ziddiyatni to'kib 

soladi  (biroq  uni  otasiga jo'natm agan).  Ushbu  xat  Kafka  iste’dodini 

shakllanishidagi ko'plab ruhiy om illam i ochib beradi.

Tadqiqotchilar Kafka  dunyoqarashida ko'zga tashlanuvchi o'ziga 

nisbatan ishonchsizlik, yolg'izlikka moyillik sababini shunda ko'radilar.

Frans  a w a l  nemis  gim naziyasini  tam om laydi,  so'ngra  huquq- 

shunoslik bo'yicha oliy ta ’lim oladi,  San’at tarixi va germanistikadan 

ma’ruzalarga qatnashadi.  1906- yilda oldin advokatlik idorasida, so'ngra 

Praga  shahar  sudida  am aliyot  o'taydi.  1907-  yildan  boshlab  xususiy 

sug'urta jam iyatida xizmat qiladi.

Shu  yili  ishlab  chiqarishdagi  shikastlanishdan  sug 'urtalan ish  

tashkilotiga  ishga o'tadi.  Kafka  intizom li  va  halol xizm atchi,  buning 

ustiga doktorlik darajasiga ega edi.  Biroq shunga qaramay, u um rining 

oxirigacha  kichik  maoshli,  oddiy  lavozim ni  egalladi.  1917-  yili  sil 

kasali  bilan  og'riydi.  1922-  yili  nafaqaga  chiqishga  majbur  bo'ladi. 

N ihoyat  1923-  yilda  uning  erkin  adabiyotchi  bo'lish  orzusi  amalga 

oshadi  va  Berlinga  keladi.  Biroq  sog'lig'i  yomonlashganligi  tufayli 

Pragaga  qaytadi.  1923-  yilda  Vena  yaqinidagi  Kirling  sil  kasalliklari 

sanatoriysida vafot etadi.

Kafka dunyoqarashidagi o'ziga xoslik uning uslubida ham  o'z aksini 

topadi.  Uning  asarlarida  fantastika  va  reallik  g'aroyib  tarzda  uyg'un- 

lashib ketadi  «Evrilish» hikoyasining qahramoni Gregor Zamza uyqudan 

uyg'onib o'zining ulkan hasharotga aylanib qolganini k o 'rad i  Albatta, 

bu o 'ta g'ayrioddiy holat.  Biroq yozuvchi vaziyatni tezda oddiy kundalik 

tashvishlar tasviri bilan alxnashtiradi.  Endi g'ayrioddiy narsa insonning 

odatiy hissiyot,  ko'nikm alari bilan  qo'shilib,  kitobxonni ajablantirmay 

qo'yadi.  Zamzani o 'zining hasharot ekanligidan ko'ra ishga kech qolish,

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

boshlig'idan gap eshitish ko‘proq tashvishlantiradL  Tanish holat.  Kafka 

fantastikadan  voqelikka  erkin  ko 'chadi.  Zam za  tashqi  tom o nd an  

hasharotga aylansa ham  qalban o'zgargani yo‘q.  U ota-onasi va singlisi 

oldida o‘zini mas’ul deb his qiladi, oila farovonligi uchun o‘zi sevmagan 

kasb bilan shug'ullanishga tayyor.  Biroq hasharotga aylangan o'g'il oila 

uchun keraksiz.  Eng yaqin kishilari boshda u sevgan,  ko'nikkan barcha 

narsadan  m ahrum   qiladilar,  keyin un d an   tamomila  yuz  o'giradilar va 

nihoyat  uni  axlat  uyumiga  supurib  tashlaydilar.  Ushbu  hikoya  inson 

qalbining yashirin, tuban,  ayni paytda yuksak jihatlarini ochib tashlaydi.

Kafkaning  «Jazo  koloniyalarida»  hikoyasi  turli  talqinlarga  sabab 

bo'lgan.  Bu  yerda  ham  biz  odatlangan  sujetni ko'rmaymiz.  Hikoyada 

dahshatli ixtiro — qatl mashinasi tasvirlangan. Asarda shu m ashinaning 

ixtirochisi — ofitser uning ishlash jarayonini z o 'r maroq va ehtiros bilan 

ta’riflab beradi, sayyoh oldida uning ishini namoyish etmoqchi bo'ladi. 

Kutilmaganda  m ashina  ishlamay  qoladi,  fidoyi  ofitser  nomus  kuchi 

bilan o'zi mashinaga yotadi. Oqibatda o'zining ixtirosi ixtirochisini mahv 

eta d i

Bu hikoya g'oyasini ba’zi adabiyotshunoslar Kafka 2 0 - 3 0 -  yillarga 

kelib fashizm, stalinizm, milliy sotsializm ko'rinishida namoyon bo'lgan 

totalitar siyosatni bashorat qilishida ko'radilar.  Boshqacha qarashlarga 

ko 'ra  Kafka bu asarida tam addunning insonni mahv etuvchi tabiatini 

ko'rsatib bergan.

Kafkaning birinchi rom ani «Amerika»  1916- yilda yozib tu g atil- 

gan.  R om an  16  yoshli  yigitchaning  sarguzashtlari  haqida  hikoya 

qiladi.  Y igitchani o ta-o n asi xizm atkor ayol bilan ishqiy m uloqotlari 

u c h u n   P rag ad an   N yu-Y orkka  «surgun»  qiladilar.  U  n ih o y atd a 

b eg 'u b o r  va  sodda,  barchaga  yaxshilik  qilishni  istaydi.  M ana  shu 

fazilatlari unga ko'plab ko'ngilsizliklar keltiradi.  M uttaham  odam lar 

u n d a n   foydalanadilar,  q ah ram o n   o 'z i  istam agan  h o ld a  k o 'p lab  

firibgarlik ishlariga aralashib  qoladi.  Y a’ni,  u  o'ziga begona b o 'lg an  

boshqa olam ga tushib  qoladi.  R om an  n isbatan real voqelikka yaqin 

bo 'lsa ham   (bu asarda  Kafkaning boshqa asarlaridagi  kabi shartlilik 

yetakchilik qilm aydi)  Kafka  ijodiga xos  b o 'lg an   m u h itd an  b e g o n a- 

lashuv ru h i bu  yerda  ham  hukm ron,  y a ’n i  m uhitdan  begonalashuv 

Kafka  ijodiga  xosdir.

1922- yili dunyo yuzini krgan «Jarayon» rom ani qahramoni Yozef 

K.  ustidan ketayotgan sud tasviridan iborat.  Bu sud odatdagi sudlardan 

larq qiladi  Q ahram on o'zini nima uchun sud qilayotganlarini bilmaydi, 

biroq  sud  qiluvchilarga  so'zsiz  bo'ysunadi,  jarayon  esa  uylarning 

chordoqlari va yerto'lalarida bo'lib o'tadi.  Boshda  mavhum kayfiyatda 

sudga  jalb  qilingan  Y ozef  K.  asta-sekin  jarayonga  chuqurroq  kirib 

b o rad i  O 'zini nim adadir aybdor sezadi. Asar nihoyasida o'lim  jazosiga

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

hukm   qilinadi,  u  hukm ga  so'zsiz  itoat  etadi,  uni  «itdek  s o ‘yib 

tashlaydilar».

Kafkaning bu asari ham turli talqin va bahslar mavzusiga aylangan. 

Yozef К   xarakteri har xil baholarga sabab bo'lgan.  Uning sud qilinishi 

va  qatl  etilishida  inson  hayotining  absurdligi,  oxir-oqibat  halokatga 

mabkumligj  g'oyasi  yashiringan.  U  jarayonga  qarshi  borishga  ojiz, 

unga  bo'ysunishdan  o ‘zga  chorasi yo‘q.

Kafka  asarlarida  umidsizlik,  lushkunlik  ruhi  hukm ron,  degan 

qarashlar  uncha  asosli  emas.  Inson  ba’zan  qanchalar  ojiz  va  tuban 

bo'lm asin,  baribir,  u mehrga,  e ’zozga sazovor.  Yozuvchining keyingi 

asari «Qo'rg'on» o'quvchida nisbatan nurli taassurot qoldiradi,  insonga 

nisbatan  um id  uyg'otadi.  «Q o'rg'on»  qahram oni  yer  o'lchovchi  K. 

qishloqqa  kelgach,  sirli  qo'rg'onga  y o 'l  izlaydi,  biroq  hech  kim   u 

yerga qanday borishni bilmaydi va unga to 'g 'ri yo 'l ko'rsata olmaydi. 

K.  «Jarayon» qahramonidan lkrqli o'laroq faol va harakatchan, chorasiz 

m uhitda  h am  qo'rg'onga yo'l topish  um ididan  voz kechmaydi.

Kafka  asarla ri  yagona  xulosa  chiqarishga  im kon  berm aydi, 

tafakkumi uyg'oqlikka, faollikka chorlaydi, qayta-qayta o'qishga majbur 

qiladi.  Uning ijodi jum bog'i, sehri ham  ana shunda, yangi asr kitobxoni 

bu jum boqni o'zicha  yechadi,  kashf qiladi.

UILYAM  FOLKNER

Buyuk  A m erika  y ozuvchisi  U ilyam   F o lk n e r  XX  a sr  ja h o n  

adabiyotining zabardast vakillaridandir.  U qator rom anlar,  hikoyalar 

m ualM .  Xalqaro N obel  mukofotining la u re ati

Folkner  m ashhur  fransuz  yozuvchisi  Kamyu,  buyuk  Xeminguey 

bilan  zam ondosh  bo'lgan.  Uning  hayoti  va  ijodi  qadrdon  Missisipi 

shtati  bilan  cham barchas  bog'liq.  Folkner,  bir  necha  sayohatlarini 

hisobga  olm aganda,  sevikli  go'shasida  muqim   yashagan,  qadrdon 

ildizlar uni V atanidan uzoqlashishiga yo'l qo'ymagan.

Uilyam Katbert Folkner 1897- yil 25  - sentabrda Missisipi shtatining 

N yu-O lbani  degan joyida,  G 'a rb  jam iyatining aslzodalariga  kiruvchi 

oilada  tug'ilgan.  O radan  besh  yil  o'tgach,  uning  ota-onasi  qo'shni 

Oksford  shahriga  ko'chib  o'tadi.  Uilyam  bolalikdan  bobosi  singari 

yozuvchi  bo'lishni  orzu  qilgan.  Folknem ing  katta  bobosi  —  Klark 

Folknerni  oilada  «keksa  polkovnik*  deb  ataganlar.  U  keksa  soldat 

bo'lib, g'oyat ajoyib,  serqirra,  murakkab shaxs bo'lgan:  avantyurist va 

duel  ishqibozi,  ayni  paytda  rom antiktabiat  ham da jiddiy  siyosatchi, 

g'arb konfederatlari harbiy qo'shinlarining yo'lboshchilaridan biri va 

nihoyat yozuvchi.  U ning «Memfisning oq atirguli» rom ani o 'z vaqtida 

juda  katta  shuhrat  qozongan  va  keyinchalik  M argaret  M itchellning

www.ziyouz.com kutubxonasi

---