Sh. N. Fayzimatov

a – harakat har ikkala detalga berilmoqda, b – harakat valga berilmoqda.
Yig’ilayotgan birikma detallarning aniqligini oshirish uchun detal o’qlari bir 
biriga to’g’ri kelishi kerak. Biror bir detal o’qi siljishi yig’ish jarayonini 
murakkablashishiga olib keladi. 
Umuman olganda yig’ilayotgan birikmadagi detallarning biri baza detali, uni 
yuzasi esa baza detalining yuzasi hisoblansa ular o’qlari bir biriga to’g’ri kelishi 
kerak. Bu holat ikkala detal ham yig’ish yuzalari orqali markazlanib ikki 
tomonlama yo’naltiruvchi baza orqali olib borish kerak. Ammo bu vazifani 
bajarish ancha mushkul. SHuning uchun baza detali sifatida erkin yuzalar tanlanib 
birikmani yig’ish jarayoniga bu narsa qarshilik ko’rsatmaydi. Ko’p holatlarda baza 
detali sifatida birikmadagi asosiy bazalar tanlanadi. Yig’ilayotgan birikma uchun 
esa toza ishlov berishda ishlatiladigan yuza hisoblanadi.
Umuman olganda birikmani bazalashda detallarni o’rnatish aniqligi birikma 
detallarining 
yuzasi 
o’qini 
o’zgarish 
holati 
tayanch 
nuqtalarining 
koordinatalarining o’zgarishi (formula) texnologik baza sifatida foydalanishi va 
aniq bir nuqtaga nisbatan birikma yuzalarini aylanishi quyidagi ko’rinishda 
ifodalanadi.

---

199 


 

 



 
 




 
 



3
4
2
3
4
2
3
4
1
2
2
1
2
2
1
2
3
4
1
2
3
4
1
2
3
4
1
2
1
cos
z
z
y
y
x
x
z
z
y
y
x
x
z
z
z
z
y
y
y
y
x
x
x
x
ar




















(8.1) 
Agarda butulka teshigi yuzasini o’qini koordinata o’qi deb hisoblansa, u 
holda x
1
=0, y
1
=0, x
2
=0, y
2
=0,
Z
1
va z
2
– xoxlagan qiymatlar bo’lsa


 
 



2
1
2
3
4
2
3
4
2
3
4
3
4
2
x
cos
z
z
y
y
x
z
z
ar








(8.2) 
Hisoblarni olib borishda yig’ish jarayoni shartiga asosan teshik diametri 
katta, val diametri esa kichik qilib olinadi (chegaraviy holatlarni hisobga olgan 
holda). 
Tayanch baza asosan detallarni bazalashtirishda vtulka teshigi o’qini 
maksimal burchak o’zgarish holati u
3
va u
4
larga val uchun. 


 

















2
1
2
2
2
2
2
2
2
cos
C
B
A
C
B
A
CC
BB
AA
ar

(8.3) 
bu erda: A, V, S, S’,A’,B’, - A vektorini uzunlik reksiyasi (A’)
Ana shu ko’rinishda vtulka uchun u
4
burchagi, hamda u
2
, u
4
burchaqlar ham 
aniqlanadi.
Detallarni bazalashtirishda o’rnatiluvchi detal asoslanib bazalardan tashqari 
ikki o’rnatuvchi barmoqlarga o’rnatilsa hamda ular tayanch baza rolini o’ynasa, 
vtulka teshigi o’qini holati barmoqlar bilan o’rnatilayotgan detal orasidagi S1 va 
S2 zazorlariga bog’liq bo’lib qoladi. 

