Sh. Madayev., M. Kasimova

Prognozlashtirishning metodlari: 
1.
Ekstrapolyasiya metodlari.
2.
Tarixiy analogiya.
3.
Modellashtirish.
4.
Ekspertiza usulida baholash.
5.
Kelajak ssenariylari.
Ekstrapolyatsiya metodlari 
– qonuniyatlari o‘tmishda va hozirgi davrda yaxshi ma’lum bo‘lgan 
tendensiyalarni kelajakka tatbiq etishga asoslanadi. Masalan, biron-bir tizimga o‘tmishda 
muayyan o‘zgarmas tezlik yoki tezlanish bilan rivojlanish xos bo‘lgan bo‘lsa, bizda bu tezlik yoki 
tezlanish kelajakda ham muayyan vaqt oralig‘ida o‘zgarishsiz qoladi, deb hisoblash uchun asoslar 
bor. SHunday qilib, o‘sish (pasayish) egri chiziqlarini grafik yoki analitik usulda davom ettirish 
va prognoz ob’ekti bo‘lg‘usi holatining miqdor ko‘rsatkichlarini hisoblab chiqarish mumkin. 
SHunga qaramay, agar o‘rganilayotgan tendensiya boshqa tendensiyalar bilan o‘zaro ta’sirga 
kirishish natijasida o‘zgarsa va bu o‘zaro ta’sirni lozim darajada o‘rganish imkoniyati mavjud 
bo‘lmasa, ekstrapolyasiya metodi uncha samarali bo‘lmasligi mumkin.
Tarixiy analogiya 
– bu taqqoslash yo‘li bilan bilish. Taqqoslanayotgan ijtimoiy hodisalar 
o‘rtasida farq ham, o‘xshashlik ham mavjud bo‘lishi kerak. Taqqoslash uchun asos bo‘luvchi 
omillar taqqoslanishi lozim bo‘lgan hodisalarga qaraganda tanishroq bo‘lishi lozim. Tarixiy 
analogiyaning ijtimoiy bashoratga moslashuvchanlik darajasi cheklangan. Bu tabiiy bir holdir, 
zero kelajakka boshqa tarixiy sharoitlar yo‘ldosh. Tarixiy analogiya ko‘proq tarixiy faktni faol 
tanqidiy tahlil qilishga ko‘maklashadi.
Modellashtirish metodi 
bilish ob’ektlarining o‘zini emas, balki ular ning modellarini o‘rganishga 
asoslanadi. Tadqiqot ob’ektini modellashtirish – uni prognostik xususiyatga ega bo‘lgan xulosalar 

---

9-MAVZU. GLOBALLASHUV VA GLOBAL MUAMMOLARNING FALSAFIY JIHATLARI
130 
chiqarish uchun qulay bo‘lgan sodda, sxematik ko‘rinishda gavdalantirish demak. Tadqiqot 
natijalari, modeldan ob’ektga ko‘chiriladi. Prognoz qilishning modelli metodlari shakllarining 
rang-barangligi bilan tavsiflanadi. Modellashtirishning moddiy, fizik, belgili (matematik), 
imitatsion, kompyuterda modellashtirish kabi turlarini farqlash mumkin.