Sh. Madayev., M. Kasimova

6-MAVZU. BILISH NAZARIYASI: ASOSIY MUAMMOLARI VA YO‘NALISHLARI 
98
topadi. Kantchilar amaliyotni tahlil qilishda sub’ektning faolligidan kelib chiqadilar. Markschilar 
amaliyot vositalarini birinchi o‘ringa qo‘yadi. Vaholanki, amaliyot yaxlit hodisa bo‘lib, bu erda 
hamma narsa o‘zaro bog‘langandir. Amaliyotni tarkibiy qismlarga ajratish va ular o‘rtasida 
subordinatsiya o‘rnatish doim ham o‘rinli bo‘lavermaydi.Dunyodagi barcha narsalar va hodisalar 
kabi amaliyot ham u yoki bu darajada rivojlangan shakllarda mavjud bo‘ladi. Nafaqat ijtimoiy 
ishlab chiqarish,balki insonning har qanday faoliyati amaliyot hisoblanadi. Masalan, individual 
tafakkur jarayoni ham amaliyotdir. Amaliyotda nafaqat ishchi va muhandis, balki siyosatchi, olim, 
xullas, har bir odam ishtirok etadi. Agar tabiiy jarayonlar inson faoliyati sohasi bilan bog‘liq 
bo‘lmasa, ular amaliyot sohasiga kirmaydi. Nazariya va amaliyot o‘rtasidagi tafovutni bartaraf 
etish lozimligi to‘g‘risida ko‘p so‘z yuritiladi, demak, nazariya amaliyotga zid bo‘lishi mumkin. 
Boshqa bir yondashuvga ko‘ra, yaxshi nazariyadan amaliyroq narsa yo‘q. Nazariya va amaliyot 
o‘rtasidagi soxta tafovutni bartaraf etish emas, balki amaliyotni rivojlantirish, uning 
samaradorligini oshirish muhim vazifadir. Samarali ish ko‘radigan sub’ekt va jamiyat yaxshi 
amaliyotchidir. Amaliyot shakllariga kelsak, ular inson faoliyatining tarkibiga muvofiq ancha 
ko‘p. Masalan, iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, ma’naviy hayot amaliyoti, san’at va fan amaliyoti, til 
amaliyoti va hokazolar bor. Falsafa amaliyotga kategoriyalar, ya’ni amaliyotning barcha 
shakllariga xos bo‘lgan umumiy jihatlar nuqtai nazaridan yondashadi.
5.
«Metod» va «metodologiya» tushunchalari
. «
Metod» (yunon. «metodos» –«usul») keng 
ma’noda yo‘l, ijodiy faoliyatning har qanday shakli kabi ma’nolarni anglatadi. Metodologiya 
tushunchasi ikki asosiy mazmunga ega – faoliyatda qo‘llaniladigan ma’lum usullar tizimi (fanda, 
siyosatda, san’atda va h.k.) tizim haqidagi ta’limot yoki metod nazariyasi. 
Fan metodlari 
– 
ma’lum fan tarmog‘iga kiruvchi yoki fanlar tutashgan joyda vujudga kelgan 
muayyan fan sohasida qo‘llaniladigan usullar tizimi. 
Har bir
 
fundamental fan, mohiyat-e’tibori 
bilan, o‘z predmetiga va o‘ziga xos tadqiqot
 
usullariga ega bo‘lgan sohalar majmuidir. Fanda, ko‘p 
hollarda tanlangan metod
 
tadqiqotning taqdirini hal qiladi. Aynan bir daliliy materialni turli
 
metodlar asosida o‘rganish ziddiyatli xulosalarga olib kelishi mumkin. Ilmiy
 
bilishdagi to‘g‘ri 
metodni xarakterlar ekan, F.Bekon uni, yo‘lovchining yo‘lini
 
yorituvchi chiroq bilan qiyoslaydi. 
Noto‘g‘ri yo‘ldan bora turib, y yoki bu masalani
 
hal qilishda muvaffaqiyatga erishishga umid 
qilish mumkin emas. 3epo, nafaqat
 
natija, balki unga eltuvchi yo‘l ham to‘g‘ri bo‘lmog‘i lozim.
 
Fan metodlarining guruhlarga bo‘linishi bir nechta asoslarga ega. 
Bilish
 
jarayonida uning roli va 
o‘rni nuqtai nazaridan: formal, empirik, nazariy-tadqiqot, izohlash, shuningdek, boshqa 
metodlarga ajratish mumkin. O‘z navbatida, bilishning sifat va son, bilvosita va bevosita original 
hamda faoliyatli
 
metodlari ham mavjud. Metodlarni tanlash va turli metodik tadqiqot faoliyatida 
qo‘llash o‘rganilayotgan hodisa tabiati va qo‘yilgan vazifalar bilan xarakterlanadi.