Sh. M. Narziyev sh. X. Kiikbonov

vadro zaryadidan zararlangan 
«o'choq»
d ey ilad i 
U n in g
k a tta -k ic h ik lig i, 
q o 'lla n ilg a n v o sitan in g m iqdoriga, q u w a tig a , p o rtla tish n in g x ilig a, in sh o o tla m in g
x arak terig a, m ay d o n n in g re ly e fig a v a o b -h av o sh a ro itig a q arab h a r xil b o 'la d i. Z arb 
to 'lq in in in g o rtiq c h a bosim i 0,1 k g /sm 2 dan k o 'p b o 'lg a n jo y la r z arar k o 'rg a n
m ay don h is o b la n a d i.
O 'tu v c h i ra d iatsiy a - y ad ro p o rtlash i ja ra y o n id a hosil b o 'lg a n g a m m a -n u rla r va 
n e y tro n la r o q im i. Y a d ro p o rtla s h in in g q u w a tig a qarab 15-20 sek u n d d avom ida
111

---

ta 's ir qiladi U o d am lar v a h ay v o n la rd a aso siy p a to m a n tiq iy ja ra y o n y a ’ni n u r 
k asallig im k eltirib ch iq arad i, T e x n ik ag a, o a q - o v q a tg a v a y e m -x a sh a k k a t a ’sir 
q ilg a n d a n e y tro n la r h iso b ig a s u n ’iy ra d io ak tiv lik n i k eltirib c h iq a ra d i K o 'r s a tilg a n
n a rsa la rd a g i ra d io a k tiv lik ta b iiy p a r c h a la n is h n a t i j a s i d a x a v f s i z d a r a j a g a
k e lm a g u n c h a o d a m l a r uchun x a v f tu g 'd ira v e ra d i.
O 'tu v c h i ra d iatsiy a yadro portlashi jo y id a n 3-4 km uzoq b o 'lm a g a n m a so fa d a
t a ’sir k o 'rs a ta d i. K u c h li y a rd o p o rtla s h la rid a zarb to 'lq in i v a y o ru g 'lik n urlanishi 
o 'tu v c h i rad iatsiy an in g t a ’sir ra d iu sin i aiich a o s h irib y u b o ra d i
O ch iq joy d ag i o d am lar k atta v a k u ch li y a d ro p o rtla sh la ri n a tija s id a asosan 
sh ik astlan ish i v a k u y is h la n m um kin. U la rd a n u rd a n z a ra rla n ish la r b o 'lm a y d i, 
c h u n k i b u m a s o fa la rd a sh ik a stla n g a n o d a m v a h a y v o n la r zarb to 'lq in i t a ’sirid a 
h alo k b o 'la d ila r.
J o y la rn in g ra d io a k tiv
lflo sla n is h
m a n b a la ri. 
Y e r usti 
v a o sti y a d ro
p o rtla s h la ri n a tija s id a y a d ro z a ry a d in i ta s h k il q ilu v c h i 
u ran v a p lu to n iy
p a rc h a la n a y o tg a n d a
r e a k s iy a g a
k irm a y
q o lg a n
q o ld iq la n jo y la rn i, 
q urol 
k o n stru k siy a sin i v a tu p ro q e le m e n tla rin i s u n ’iy ra d io a k tiv lik b ilan iflo slay d i. 
M a n a sh u k o 'rs a tilg a n o m illa r ra d io a k tiv lik k a e g a b o 'la d i.
P o rtlash n a tija sid a h o sil b o 'lg a n olo v sh a rin in g so v ish i b ilan su n iy 
ra d io a k tiv lik k a eg a u ran p a rc h a la n is h i q o ld iq la ri v a k im y o v iy e le m e n tla r erib, 
z a rr a c h a la r k o n d e n s a ts iv a ja r a y o n i so d ir b o 'la d i. M an a sh u la m in g ham m asi sham ol 
y o 'n a lish id a havo b ilan a ra la s h ib o g 'ir lik k u c h i t a ’s irid a p o rtla sh v a u n d a n a n c h a
u z o q jo y la rd a ham s ig a re t tu tu n i fo rm a sid a k o 'z g a k o 'rin m a y d ig a n ra d io a k tiv
m o d d a (R M ) la r a s ta - s e k in y e r y u z in i q o p la y d i. B u r a d io a k tiv m o d d a la rn in g
lo k a l (jo y li) c h o 'k is h id ir . H a v o d a g i y a d ro p o rtla s h i a so s a n s u n ’iy k u c h s iz
ra d io a k tiv z a ra r la n is h b ila n x a ra k te rla n a d i. B u n d a y ad ro portlashi m a h su lo tla n
tro p o sferag a v a stra to s fe ra g a k o 'ta rila d i, keyin asta-sek m y e r y u z a sig a tushib y adro 
po rtlash i o 'tk a z ilg a n jo y k e n g lig id a g lo b al (k e n g lik ) c h o 'k is h n i h o sil qiladi
Ichki y ad ro o 'z g a ris h ja ra y o n id a 36 kim yoviy e lem en tlam in g ra d io a k tiv
iz o to p ia rin i 
o 'z id a
m u ja s s a m la n tirg a n
ra d io a k tiv
m o d d alar 
hosil 
qiladi 
P o rtlashning q u w a tig a qarab hosil b o 'lg a n r a d io a k tiv m o d d a (R M ) lam in g 60 dan
112

---

80 % g a c h a lokal (joyli) c h o 'k a d i. N a tija d a y e r usti p o rtla sh id a hosil b o 'lg a n yirik 
e rig an z a rra c h a la r p o rtla sh m a rk a z id a n u z o q b o 'lm a g a n m a s o fa d a c h o 'k s a , sham ol 
y en g il 
rad io ak tiv
changni 
u zo q -u zo q larg a 
olib 
ketishi 
m um kin. 
Y er 
usti 
p o rtlash larin in g 2 0 -4 0 % va h avodagi p o rtlash larn in g h am d a ra d io a k tiv m o d d a
(R M ) Ian tro p o sfe ra g a , h atto stra to s fe ra g a c h a k o 'ta r ilib , y e r shari b o 'y la b tarq alad i, 
o q ib a td a asta -se k in g lo b al c h o 'k is h b ilan y e rg a tushadi R M lar tro p o sferad an 2-4 
oyda, strato sferad an e sa 5-7 yil m o b ay n id a y e rg a tushadi G lobal c h o 'k is h la r jo y la rd a
lokal c h o 'k is h la r b ilan a ra la sh ib , iflo sla n is h z ic h lig in i o sh irad i
Y irik z a rr a c h a la r p o rtla s h jo y id a n u z o q b o 'lm a g a n m a s o fa la rd a 20-45 m inut,
100 km k o 'p ro q m aso fad a b ir n ech a soat m o b a y n id a y e rg a tu sh ad i 
M ay d a 
z a rra c h a la r h a v o d a tu rg a n id a a e ro z o lla r hosil qiladi Y e rg a c h o 'k k a n rad io ak tiv
c h o 'k in d ila r tu p ro q n i v a b o s h q a y e r y u z id a g i h a m m a o b y e k tla rn i iflo sla y d i
R adiatsiyaviy n u r turlari. K im y o v iy e le m e n tla m in g tu r g 'u n va n o tu rg 'u n turlari 
m avjud N o tu rg 'u n e lem en tlard a y ad ro m ustahkam ligini saqlash uchun ichki yadro 
kuchlari yetarli em as, sh u n in g uchun bu elem en t yadrolari davriy tizim n in g boshqa 
elem en t y a d ro la rig a aylanadi Bu aylanish jaray o n lari rad io ak tiv p archalanish deb 
ataladi Y adro larn in g bu aylanishlari rad io ak tiv nurlar chiqarish bilan kechadi Bu 
n urlanishlar elem en tar z a rrach alar va elek tro m ag n it n u rlan ish lard an lborat
R adioaktivlik tab iiy v a s u n ’iy b o 'lish i m um kin T ab iiy rad io ak tiv lik deb, 
tab iatd a uchraydigan n o tu rg 'u n y ad ro larn in g erkin rav ish d a tartib siz parch alan ish ig a 
aytiladi B ularga m assa soni 83 dan yuqori b o 'lg a n kim yoviy elem en tlar kiradi (U ran, 
radiy, radon, p lu to n iy va b.) 40 dan oshiq tab iiy -rad io ak tiv elem en t v a 270 dan oshiq 
rad io ak tiv q o 'sh ilm a la r m avjud
S u n ’iy radioaktivlik esa kim y o v iy elem en t y a d ro sig a protonlar, alfa zarrach alar 
v a neytronlar t a ’sir q ilg an d a p aydo b o 'la d i. Ta sir n atijasid a q o 'z g 'a lg a n holatdan 
tu rg 'u n holatga o 'tis h i yuqori en erg iy an in g alfa. b etta zarrach alar v a