Sh. H. Usanov, M. X. Tinibekov harbiy toksikologiya

Iprit bug‘idan zaharlanish. Iprit  bug‘i  ta’sirida  ko‘z,  nafas 

a’zolari va teri zararlanishi mumkin. Bunda ularning og‘irlik darajasi 

ipritning  konsentratsiyasiga,  zararlangan  hududda  bo‘lingan  vaqtga 

bog‘liq  bo‘ladi.  Bug‘  ta’sirida  bo‘lgan  odam  2–4  soat  davomida 

hech  bir  og‘riq  yoki  teri  va  shilliq  qavatlardagi  noxushliklarni 

---

39

sezmaydi.  Zaharlanishning  birinchi  belgisi  iprit  bug‘iga  eng  sezgir 

a’zo  –  ko‘zda  seziladi.  Bunda  jabrlanuvchi  yorug‘likdan  qo‘rqish, 

yosh  oqishi  va  ko‘zda  qum  bordek  sezgilarga  shikoyat  qiladi. 

Ko‘z  qizarib,  biroz  shishadi.  Bu  belgilar  asta-sekin  kuchayib 

boradi.  Jabrlanuvchi  ish  qobiliyatini  yo‘qotadi.  Keyinchalik  nafas 

yo‘llarining  zararlanish  belgilari  paydo  bo‘la  boshlaydi:  burun  va 

tomoqning qurishi, tirnalgandek achishishi, quruq yo‘tal, tovushning 

chiqmay qolishi. Bunda burun, tomoqning qizarishi, tilcha va tovush 

paylarining  biroz  shishishi  aniqlanadi  va  bu  belgilar  asta-sekin 

kuchayib  boradi.  Keyinchalik  (12  soatdan  so‘ng)  ko‘z  va  nafas 

yo‘llaridagi  o‘zgarishlarga  teridagi  o‘zgarishlar  ham  qo‘shimcha 

bo‘ladi.  Terining  ipritga  sezgir  joylarida  (terisi  yupqa  bo‘lgan 

chot  sohasi  –  chot  a’zolari,  sonning  ichki  qismi),  shuningdek, 

kiyim ishqalanib turadigan joylarda (bo‘yin, bel) qizarish (eritema) 

paydo  bo‘ladi.  Bunda  teridagi  qizarish  (eritema)  och  qizil  rangda 

bo‘lmaydi,  bosib  ko‘rilganda  og‘rimaydi.  Ba’zida,  ayniqsa, 

qiziganda  qichishish  paydo  bo‘lib,  kechasi  kuchayishi  mumkin. 

Teridagi  bunday  o‘zgarishlar  faqat  iprit  bilan  zaharlangandagina 

kuzatiladi.

Uchinchi  sutkadan  boshlab  teridagi  eritema  atrofida  qizillik 

paydo  bo‘lib,  markaz  tomonga  siljiy  boshlaydi.  4–5-kunga  kelib 

uning o‘rnini pigment egallaydi. Keyin u kepak misol ko‘chib tusha 

boshlaydi.

O‘rta  darajadagi  zaharlanishda  yuqorida  ko‘rsatilgan  belgilar 

nisbatan  erta  paydo  bo‘lib,  nisbatan  jadallik  bilan  rivojlanadi. 

Ikkinchi  kundan  boshlaboq  jabrlanuvchining  holati  yomonlasha 

boshlaydi  –  umumiy  intoksikatsiya  bilan  birgalikda  nafas 

a’zolarining  zararlanish  belgilari  yuzaga  chiqadi.  Jabrlanuvchida 

yo‘tal  kuchayib,  og‘riqli  tus  oladi.  Keyin  balg‘am  ham  ajrala 

boshlaydi. Tana harorati 38°C gacha ko‘tariladi.

Nafas  a’zolarida  bunday  o‘zgarishlar  kuzatilgani  holda  ko‘z 

va  teridagi  zararlanishlar  asoratsiz  konyunktivit,  dermatit  shaklida 

kechadi va 7–10-kunlarga borib tuzalib ketadi.

---

40

Og‘ir  darajadagi  zaharlanishlarda  yashirin  davr  yanada  qisqa 

bo‘ladi.  Ko‘zda  qum  bordek  sezgi,  yosh  oqishi,  yorug‘likdan 

qo‘rqish, ko‘z soqqalarida og‘riq, qovoqlar spazmi, ko‘z soqqasining 

shishib ketishlari tez rivojlanadi. Ikkinchi kundan ko‘zning qizarishi 

va  shishishidan  tashqari,  ko‘z  shox  pardasida

 

bulutsimon  xiralik 

paydo bo‘ladi.

Nafas  a’zolarining  hamda  terining  shikastlanish  belgilari 

(burun  oqishi,  kuchli  quruq  yo‘tal,  tovushning  xiraligi)  juda  tez 

rivojlanadi.  Ikkilamchi  infeksiya  oqibatida  uchinchi  kunga  kelib 

jabrlanuvchida  o‘choqli  zotiljam  rivojlanadi  tana  harorati  39°C 

gacha ko‘tariladi, nafas yetishmasligi kuchayadi.

Ipritning  nafas  a’zolariga  zaharli  ta’siri  o‘ziga  xos  ko‘rinishga 

ega bo‘lib, zaharlanishning birinchi kunida yallig‘lanish yuqori nafas 

yo‘llarida  kuzatilsa,  ikkinchi  kunida  nafas  yo‘llarining  o‘rtasida, 

uchinchi  kuni  esa  o‘pka  ichida  kuzatiladi.  O‘pkada  zotiljam 

(yallig‘lanish) rivojlanadi. Yallig‘lanishda nafas yo‘llaridagi jarohat 

po‘stining ko‘chib o‘pkaga tushishi ham muhim o‘rin tutadi. 

Og‘ir  darajadagi  zaharlanishda  zotiljamdan  tashqari,  ko‘zda 

keratokonyunktivit,  terida  dermatit  (yallig‘lanish)  kuzatilib,  bu 

a’zolardagi  o‘zgarishlar  bir  oy  davomida  tuzaladi.  Zotiljam  esa 

surunkali tarzda kechadi, ba’zida yiringlash – abssess holatlari ham 

kuzatilishi mumkin.

Gazniqob  bilan  himoyalangan  kishida  iprit  bug‘i  dermatit 

va  umumiy  zaharlanish  belgilarini  keltirib  chiqaradi.  Umumiy 

zaharlanish  belgilari  (intoksikatsiya)  birinchi  kunlardan  rivojlanib, 

tana  haroratining  biroz  ko‘tarilishi,  bosh  og‘rig‘i,  ko‘ngil  aynishi, 

qusish hamda voqea va hodisalarga befarqlik bilan tavsiflanadi.