Sh. Abdullayeva I f. d., prof

 
Pul multiplikatori
– bu pul bazasining bir pul birligiga ko‘payishi tufayli 
(kelib chiqqan) pul taklif qilishning o‘sishini ifodalaydigan koeffitsiyentdir.

---

70
– ortiqcha zaxiralar darajasiga; 
– muddatli depozitlar bilan talab qilib olinadigan depozitlar o‘rtasidagi 
nisbatga; 
– pul muomalasi darajasiga; 
– pul multiplikatoriga ta’sir ko‘rsatadi. 
O‘zbekistonda 90-yillarning birinchi yarmida vujudga kelgan 
vaziyatni tahlil qilish, tijorat banklarining pul massasi ko‘payishiga 
ta’siri hali juda oz bo‘lganini ko‘rsatdi. 
Respublika tijorat banklari jalb qilinayotgan resurslarning aylanish 
tezligini yetarlicha ta’minlashadi. Bu hol pul multiplikatori qiymatining 
pastligi bilan tasdiqlanadi, u: 
1994-yil boshidan to iyuligacha: m = 1,4 ga; 
2001-yilning noyabrigacha: m = 1,7 ga; 
1995-yilda pul multiplikatori: m = 1,5 doirasidan chiqmadi. 
Bunday past multiplikatsiya samarasi ma’lum darajada kreditning 
yuqori darajasi, kreditlarning qaytib kelishining sustligi, aholining naqd 
pulni afzal ko‘rishi bilan izohlanadi. Bu hol mazkur davrda muomala-
dagi pul massasining Markaziy bank tomonidan vujudga keltirilganidan 
(ya’ni emissiya qilinganidan) dalolat beradi. 
Pul multiplikatori konsepsiyasi pul bazasining qudratli kuchga ega 
pul ekaniga qat’iy ishontiradi. Pul bazasi (PB) bilan pul massasi (M) 
o‘rtasidagi multiplikatsiya aloqasi Markaziy bankning pul massasini 
taklif qilish jarayoniga qay tarzda maqsadga muvofiq ta’sir ko‘rsatishi 
mumkinligini tushunishga sharoit yaratadi. 
Markaziy bank pul bazasini aniqlovchi asosiy tashkilotlardan 
biridir. Shu bilan birga, u ma’lum maqsadlarga muvofiq pul bazasining 
miqdori yoki multiplikatorning miqdoriga yoxud birga olingan ikkala 
ko‘rsatkichga ta’sir etishi mumkin. 
Ayni vaqtda bozor iqtisodiyotida Markaziy bank 
pul bazasining
miqdorini to‘liq nazorat qila olmaydi va boshqara olmaydi. Tijorat 
banklarining (Markaziy bankdan kredit olish), davlatning (ijtimoiy siyo-
sat, tovon to‘lash, soliq siyosati) va aholining (pullarning kirib kelishi va 
chet elga chiqib ketishi), xatti-harakatlari 
pul bazasining
o‘zgarishi 
ustidan to‘liq nazorat o‘rnatishda ma’lum qiyinchiliklarni tug‘diradi. 
Multiplikator xususida ham shuni aytish zarurki, naqd pullar 
koeffitsiyentlari, ortiqcha zaxira me’yorlari va boshqa tarkibiy qismlar 
aholi hamda tijorat banklarining psixologiyasi bilan xatti-harakatlari 
ta’sirida o‘zgarib turadi: pul multiplikatorining miqdori banklarning 

---

71
(zaxira me’yorlari orqali), shuningdek, bankdan tashqari soha harakatiga 
(naqd pullar va koeffitsiyentlari orqali) bog‘liq. 
[50]
. Pul-kredit siyosati iqtisodiy pasayish davrida xarajatlarni 
rag‘batlantirish uchun pul taklif qilishning ko‘payishiga, inflatsiya 
davrida esa, aksincha, xarajatlarni cheklash uchun pul taklif qilishning 
cheklanishiga olib kelishi zarur. Buni quyidagicha ifodalash mumkin: 
Iqtisodiy 
pasayish davri
Xarajatlarning 
rag‘batlantirilishi 
talab qilinadi 
Natijada pul taklifi 
ko‘payadi 
Inflatsiya 
davrida 
Xarajatlar cheklanadi 
Natijada pul taklifi 
kamayadi 
Konyunktura jonlangan, ish bilan bandlik va ishlab chiqarish 
hajmlari o‘sgan sharoitda pulga talab oshishi munosabati bilan Markaziy 
bank