Sh. Abdullayeva I f. d., prof

forvard 
operatsiyalari deb yuritiladi.
Forvard operatsiyalaridagi valuta kursi spot shartnomasi bo‘yicha 
kursdan farqlanadi. U mukofot va chegirma usuli bilan o‘rnatiladi. 
Mukofot forvard kursi spot kursidan mukofot miqdoriga ko‘pligini bil-
diradi. Forvard marjasi, ya’ni spot va forvard orasida farq jahon kapitali 
bozoridagi depozitlarning foiz stavkalariga bog‘liq bo‘ladi. Depozit foizi 
kichik davlatlarda valuta kursi mukofot bilan, katta davlatlarda valuta 
kursi chegirma bilan belgilanadi.
Kassa va forvard operatsiyalarini muvofiqlashtiruvchi valuta 
shartnomalaridan biri 
svop 
shartnomasidir. Bu shartnoma ikki valuta 
savdo-sotig‘ini darhol amalga oshirish sharti (spot) va shu bilan birga 
unga qarshi muddatli shartnoma tuzishni anglatadi. Masalan, dollarni 
markaga spot shartida sotish va shu zahoti uni sotib olish bo‘yicha 
muddatli shartnoma tuzish yoki unga teskari operatsiya dollarni markaga 
sotib olish spot shartnomasi va uni sotish bo‘yicha muddatli shartnomani 
tuzish kiradi. 
Forvard shartnomasi turlaridan biri 
opsion
shartnomasidir. Opsion 
shartnomasini o‘ziga xos xususiyati sotib oluvchining valutani emas, 
balki uni sotib olish huquqini sotib olishidir. Bunda sotuvchi ma’lum 
valutani ma’lum miqdorda sotish yoki sotib olish majburiyatini oladi. 
Sotib oluvchi esa shu miqdordagi valutani sotish yoki sotib olish 
huquqidan foydalanmaslik huquqiga ham ega. U bu uchun sotuvchiga 

---

282
opsion mukofotini to‘laydi. Agar sotib oluvchi o‘z huquqidan 
foydalanmasa, u mukofot summasida zarar ko‘radi. 
«Spot», forvard va opsion shartnomalari banklararo bozorlarda va 
birjalarda amalga oshiriladi. Birjada amalga oshiriladigan ixtisoslashgan 
shartnomalarga 
fyuchers 
shartnomalari kiradi. Fyuchers operatsiyalari 
fyuchers shartnomalarini sotish va sotib olish bo‘yicha tuziladi. 
Fyuchers operatsiyasi valutani sotib olish yoki unga qarama-qarshi 
operatsiya bilan tugaydi. Fyuchers operatsiyasining natijasi bu 
yutqazgan tomonning yutgan tomonga shartnoma tuzilgan va amalga 
oshirilgan vaqt orasidagi kursi farqini to‘lashdir. Bu farqni birjaning 
hisob-kitob (kliring) palatasi to‘lab beradi. Fyuchers shartnomalari 
imzolanishi bilan birjaning hisoblash markazida ro‘yxatdan o‘tadi. 
Fyuchers va boshqa muddatli shartnomalarning maqsadi valuta 
operatsiyalarini 
xejirlash
yoki chayqovchilik asosida foyda olishdir. 
Banklar o‘z mijozlarining valuta risklarini o‘z zimmasiga olsalar 
(forvard operatsiya o‘tkazganda), unga teskari fyuchers bitimi 
yordamida bu risklarni kamaytiradi (yo‘qotadi)lar. Fyuchers bitimi 
tugaganda esa ular real tovarlar bitimidan ko‘rgan zararni, valuta kursi 
orasidagi farqdan olgan daromadi hisobidan qoplash imkoniyatiga ega 
bo‘ladilar.