Sh. Abdullayeva I f. d., prof

[140]. Diversifikatsiya 
so‘zi lotincha «diversificatio» iborasidan 
olingan bo‘lib o‘zgarish, xilma-xil, taraqqiyot ma’nosini, ya’ni korxona 
(birlashma)larning faoliyati sohalari va ishlab chiqaradigan mahsulotlari 
turining kengayishi, yangilanib turishini bildiradi. 
Investitsiya portfelini diversifikatsiya qilish – bu investitsiya bilan 
bog‘liq risklarni kamaytirish usullaridan biridir. Diversifikatsiya qilish 
natijasida investitsiya portfelida turli xil, ko‘pdan-ko‘p qimmatli 
qog‘ozlar jamlanadi. Diversifikatsiya usulida investitsiya siyosatini 
amalga oshirishda qimmatli qog‘ozlarning turli xususiyatlarini hisobga 
olish lozim. Bular: 
ularning to‘lash muddati va sifati (ta’minlangani), emitentning 
salohiyati, qimmatli qog‘ozlarning sifati bo‘yicha diversifikatsiya qilinishi; 
qimmatli qog‘ozlarning geografik tarqalishi bo‘yicha diversifi-
katsiya qilinishi; 
qimmatli qog‘ozlarning to‘lanish muddati bo‘yicha majburiyat-
larning turi va boshqalar. 
Yuqoridagi belgilar bo‘yicha ta’minlanganligiga ko‘ra diversifi-
katsiya qila turib investitsiya siyosatining maqsadlari aniqlanadi. 
Tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlar portfelini diversifikatsiya 
qilishning quyidagi turlari mavjud. Bular qimmatli qog‘ozlarning turlari, 
muddati bo‘yicha diversifikatsiya qilish, qimmatli qog‘ozlarning 
emitentlari bo‘yicha diversifikatsiya qilish va boshqalar. 
Qimmatli qog‘oz sifatiga doir diversifikatsiyaning asosiy maqsadi – 
bu riskni minimallashtirishdir (u emitentning o‘z majburiyatlarini bajara 
olmay qolish ehtimoli bilan belgilanadi). Shu munosabat bilan aksiya 
sifatining ta’minlanganlik darajasi bo‘yicha diversifikatsiya usuli ham 
mavjud bo‘lib, nazariyotchilar fikricha, u bir qator omillarni o‘rganib 
chiqishni talab qiladi. Bular emitent qanday faoliyat bilan shug‘ulla-
nishini, aksiya daromadi, dividend miqdori, kompaniya aksiyasining 
joriy narxi, zaxirasi, kompaniyani kim boshqarayotganligi va boshqalar 
bo‘lib, ko‘rsatilgan savollarga javobni emissiya prospekti va birja 
axborotnomalaridan olish mumkin. 

---

228
Qimmatli qog‘ozlarning geografik tarqalishiga nisbatan diversifika-
tsiya maqsadi – tegishli tumanlardagi iqtisodiy qiyinchiliklar ro‘y 
berganda yuzaga keladigan risklarni kamaytirishdan iborat. 
Qimmatli qog‘ozlarning to‘lash muddati bo‘yicha diversifika-
tsiyasidan maqsadi – foiz stavkalarining tebranishi bilan bog‘liq risklar-
ning oldini olishdan iborat. Bu investitsiya siyosatini amalga oshirishda 
tijorat banklari, odatda, qimmatli qog‘ozlarning tugatilish muddati 
bo‘yicha pog‘onali strukturadan foydalanadi.
Qimmatli qog‘ozlarning foiz darajalari prognozi amaliyotda 
nazariyadan farq qiladi. Shuning uchun tijorat banklari prognoz 
natijalarining ishonchlilik darajasini oshirish maqsadida foiz stavkalari 
tarkibini tahlil qiladilar. 
Odatda jahon amaliyotida tijorat banklari o‘z investitsiya siyosatini 
ishlab chiqish va amalga oshirish uchun boshqarish strukturasida maxsus 
investitsiya bo‘limlarini tashkil qilishadi. Bo‘limdagi xodimlar soni bir 
qator omillarga bog‘liq bo‘lishi mumkin. Bu omillar: qimmatli qog‘ozlar 
portfeli kattaligi, bo‘lim tomonidan qimmatli qog‘ozlarni sotish va sotib 
olish bo‘yicha bajariladigan funksiyalarga, bankning mijozlariga 
ko‘rsatadigan xizmatlarga, qimmatli qog‘ozlar turi va sifatiga va 
boshqalarga bog‘liq bo‘ladi. Bo‘lim ishchilarining malakasi qanchalik 
yuqori bo‘lsa, ular bajarayotgan vazifa, ishning sifati ham shunchalik 
yuqori bo‘ladi. Mutaxassislar investitsiya dasturida ko‘zlangan maqsad 
va vazifalarni yaxshi tushunishlari, investitsiya xizmatlari bo‘yicha 
ma’lumotlarga ega bo‘lishlari, moliyaviy-iqtisodiy ma’lumotlardan 
xabardor bo‘lishlari, qimmatli qog‘ozlar bozorini mustaqil tahlil qila 
olishlari, qaysi qimmatli qog‘oz turlari bankka to‘g‘ri kelishi yoki 
kelmasligini aniqlashlari, daromadlilik egri chiziqlarining ko‘ra olishlari, 
bu bilan investitsiya faoliyatini boshqarishni ta’minlashlari lozim.