Sh. Abdullaeva pul, kredit va banklar

 

---

284 
3-§. Banklar faoliyatiga ta’sir qiluvchi omillar 
 
Iqtisodiyotida yuz berayotgan tangliklar, nomunosibiklar bir uchi bank 
tizimi holati va tijorat banklarning foaliyatiga borib takaladi. Ayniqsa, o’tish 
davrini boshdan kechirayotgan davlatlarda yuz bergan va yuz berayotgan 
inqirozlarning bosh omillari bo’lib, banklarning sinishi va bankrotligi sanaladi. 
Rossiyada 1995 yil va 1998 yilda sodir bo’lgan krizislarning tahlili shuni 
ko’rsatadiki, aholining banklarga inshonchini yo’qolishi, siyosiy omillar va 
moliyaviy piramidalarning tushkunligi holatlari banklarning to’lovga 
qobiliyatini yo’qqa chiqaradi. Shunday ekan, tijorat banklarning likvidligi va 
to’lovga qobiliyatini tahlil etish davomida bunga ta’sir etuvchi omillarni 
aniqlash lozim. Chunki likvidlik va to’lovga qobiliyatlilik murakkab iqtisodiy 
kategoriyalar sanaladi, bir qarashda, yuzaki baholaganda tahlil samarasi past 
bo’lish mumkin. 
Banklar faoliyatiga ta’sir qiluvchi omillar turlicha tasniflanadi. Odatda, 
esa ularni ichki va tashqi omillarga ajratilib o’rganiladi. Tijorat banklarning 
likviddiligi va to’lovga qobiliyatliligini belgilaydigan ichki omillar qatoriga
quyidagilar kiradi. 
- bankning mustahkam kapital bazasi 
- aktivlar sifati 
- depozitlar sifati 
- tashqi manbalarga qarashlik darajasi 
- aktivlar va passivlarning muddatlari bo’yicha munosibligi 
- malakali menejment
- bankning imidji
Bankning mustahkam kapital bazasi o’z kapitalining mutlaq qiymatini 
ifoda etib, aktivlar bo’yicha risklarning himoya manbasi hamda omonatchilar 
va depozitchilar mablag’larini kafolati hamdir. Bankning o’z kapitali ustav 
fondi va boshqa maqsadli fondlardan iborat bo’lib, moliyaviy bar qarorlik 
uchun ham asosdir. Shunday qilib, bankning o’z kapitali qancha katta bo’lsa, 

---

285 
likvidliligi ham shuncha yuqori bo’ladi. Shuningdek, to’lovga layoqatlilik ham 
o’z kapitali hisoblanadi.
Aktivlar sifati asosan to’rt xil mezon asosida aniqlanadi: likvidlilik, risk 
darajasi, daromadlilik va diversifikatsiya bo’yicha. Aktivlarning likvidligi shu 
aktivlarning pul shakliga o’tish layoqatidir. Likvidlik xizmatidan aktivlar bir 
necha guruxlarga ajraladi. Birinchi guruhga yuqori likvidli aktivlar - kassa va 
vakillik hisobvaragidagi mablag’lar hamda davlatning qimmatli qogozlarni 
kiritish mumkin. Ikkinchi guruxga qisqa muddatli ssudalar, banklararo kreditlar, 
faktoring operatsiyalari va aktsionerlik jamiyatlarning tijoriy qimmatli 
qog’ozlari tashkil etadi. Ular shakliga o’tishning muddatli xarakteriga ega. 
Uzoq muddatli investitsiyalar, qo’yilmalar va lizing operatsiyalari uchinchi 
guruhx likvid aktivlarni tashkil etadi. Nixoyat, to’rtinchi guruh likvid aktivlar 
muddati uzaytirilgan ssudalar, bino va inshootlardan iborat. Risk darajasi 
bo’yicha ham aktivlar to’rt guruhga ajratiladi va mos holda 0,20, 50, 100% lik 
risk darajasiga ega aktivlardan iborat.
Shuni ta’kidlash lozimki, risk darajasi qanchalik yu qori bo’lsa, likvidlik 
shunchalik past bo’ladi. Aktivlarning daromadliligi aktivlarning ishchanligi va 
samaradorligini namoyon etadi. Daromadlik bo’yicha aktivlar daromad 
keltiruvchi va daromad keltirmaydigan aktivlarga bo’linadi. Daromadlar 
qanchalik ko’p bo’lsa, bankda kapital bazani mustahkamlash imkoniyati paydo 
bo’ladi. Lekin ko’r-ko’rona daromadlilikka intilishi aktivlarning yo’qotilishiga 
va likvidlilikning pasayishga olib keladi. Aktivlar sifatini ko’rsatadigan 
mezonlardan yana biri ularning diversifikatsiyasidir.
Aktivlarning diversifikatsiyasi ko’rsatkichlari bo’lib bank aktivlarning 
asosiy yo’nalishlari bo’yicha tarkibi, kredit qo’yilmalarining ob’ektlari va 
sub’ektlari tarkibi, qimmatli qog’ozlar portfeli tartibi, valyutalar strukturasi 
(valyuta operatsiyalari bo’yicha), hamkor banklar tartibi hisoblanadi. Aktivlar 
diversifikatsiyasi qanchalik yuqori bo’lsa, likvidlilik shuncha yuqori bo’ladi. 
Bank aktivlarning sifati likvidlilik va to’lovga qobiliyatlilikni belgilashda katta 
o’rin tutadi. Aktivlar tarkibi shunday optimal tanlanishi kerakki, bir vaqtning 

---

286 
o’zida ham likvidlilik, ham to’lovga qobiliyatlilik va bank uchun keraklisi 
foydalilik ta’minlanishi lozim.
Likvidlilikka ta’sir etuvchi muhim omillar sirasiga bankning depozit 
bazasining sifati ham kiritiladi. Depozit bazasini hisob va joriy schyotlarda, 
muddatli depozit va omonat jamg’armalari ko’rinishda yig’ilgan yuridik va 
jismoniy shaxslarning mablag’lari tashkil qiladi. Depozitlar (talab qilib 
olguncha, muddatli va jamg’arma) sifati kriteriysi bo’lib, ularning barqarorligi 
hisoblanadi. Depozitlarning bir qaror qismi qancha yuqori bo’lsa, likvidlilik 
shuncha yuqori ta’minlangan bo’ladi, ularning ulushining ortishi bankning 
likvid aktivlarga extiyojini kamaytiradi. Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, talab
qilib olguncha bo’lgan depozitlar ularning foiz stavkasiga bog’liq emasligi 
nuqtai
nazaridan barqarorligi bilan ajralib tursa muddatli va jamg’arma 
depozitlarning qoldiqlari qat’iy muddatga ega ekanligi bilan barqarordir. Lekin 
ularning foiz stavkasiga boglanganligi foizlar o’zgarishi bilan bunday depozitlar 
migratsiyasini vujudga keltirishi mumkin.
Banklarning likvidliligi va to’lovga qobiliyatligi tashqi manbalarga 
qaramlik darajasiga, ya’ni banklalaro kreditlarning ulushiga ham bog’liq. 
Ma’lum bir chegaradagi banklararo kredit likvidlilikka hech qanday xavf 
turdirmaydi, aksincha, u likvid mablag’larga bo’lgan qisqa muddatli ehtiyojni 
bartaraf ham etadi. Agar banklararo kredit jalb qilingan resurslar tarkibida 
salmoqli o’rinni egallasa, banklararo kredit bozorida noqulay kon’yunktura 
vujudga kelganda bank tanazzulga yuz tutish mumkin. Tashqi manbalarga 
karatligi yuqori bo’lgan rivojlanish istiqboliga ega bo’lmaydi va resurs bazasining 
nobarqarorligi evaziga katta risk ostida bo’ladi.
Aktiv va passivlarning muddatlari summalari o’rtasidagi nomutanosiblik 
likvidlilikka jiddiy ta’sir o’tkazadi. Bankning mijoz oldidagi 
majburiyatlarini bajarish uchun mijozdan olingan mablag’larni qaytarish muddati 
shu mablag’lar hisobiga qo’yilgan kredit (investitsiyalar)ni qaytish muddati 
bilan mos bo’lmog’i lozim. To’g’ri, majburiyat boshqa manba hisobiga 

---

287 
qoplanishi mumkin, lekin amalda aktiv va passivlarning asosiy qismi muddat va 
summada munosib bo’lish bank barqarorligining garovi hisoblanadi.
Menejment, ya’ni bank faoliyatini boshqarish likvidlilikka jiddiy ta’sir 
o’tkazuvchi omillardandir. Bankning boshqarish sifati oqilona bank siyosati, 
bank tashkiliy strukturasi, aktiv va passivlarni samarali bosh qarish 
mexanizmda namoyon bo’ladi. Yuqori darajasidagi menejment malakali 
kadrlarni talab etadi, shuningdek, zaruriy axborot bazasi tezkor choralarni 
amalga oshirishda qo’l keladi. Kerakli likvidlilik darajasi menejment bilan birga 
bankning imidjiga ham bog’liq. Ijobiy bankka resurslar jalb qilishda va likvid 
mablag’lar kamomadini to’ldirishda baho raqobatchi banklarga nisbatan 
ustunlik yaratadi. Yaxshi reputatsiyasiga ega bo’lgan bank barqaror depozit 
bazasini hosil qila oladi, chunki u moliyaviy barqaror mijozlar bilan aloqa
qilishda katta imkoniyatiga ega bo’ladi. Ijobiy imidjga ega bo’lish o’ta 
murakkab jarayon, u yillar davomida natijalar evaziga shakllanadi va rivojlanish 
strategiyasini to’g’ri tanlash, mijozlarga xizmat ko’rsatish darajasini oshirish, 
marketing tadqiqotlarini chuqurlashtirish, ishonchli va ommabop reklama, 
faoliyat natijalarini jamoatchilik uchun ochiqligi kabilarga asoslanadi.
Yuqorida ko’rilgan omillar bankning xususiyatlariga bog’liq ravishda 
turlicha ahamiyatga ega bo’lish mumkin. Ba’zi hollarda likvidlilik 
muammosini resurs bazasi sifati va tirkibi tug’dirsa, ba’zida aktivlar sifati 
bunga sabab bo’ladi. Asosan esa likvidlilik va to’lovga qobiliyatlilik 
muammolar kompleks omillar uyg’unligida paydo bo’ladi. Likvidlilik 
muammosini ko’p omilli kategoriya ekanligini tan olgan holda, har bir bank 
o’zining og’riqli nuktalarini belgilab olish kerak, ya’ni bank likvidligini 
belgilaydigan omillar to’g’ri talqin etilgandagina bu muammo oqilona hal etiladi.
Ko’rib o’tganimizdek, bankning likvidlilik va to’lovga qobiliyatlilik 
holati bank faoliyatidan tashqarida bo’lgan bir qator tashqi omillarga ham 
bog’liq. Bo’lar qatoriga quyidagilar kiritiladi: 
-mamlakatdagi umumii siyosii va iqtisodiy vaziyat; 

---

288 
- qimmatli qog’ozlar va banklararo kredit bozorlarning rivojlanish 
darajasi; 
- qayta moliyalashtirish tizimi; 
- Markaziy bankning nazorat funktsiyasini samaradorligi. 
Mamlakatdagi umumiy siyosiy va iqtisodiy vaziyat bank operatsiyalari 
rivojiga turtki beradi, bank faoliyati iqtisodiy asoslarini mustahkamligini 
ta’minlaydi, mamlakatdagi va xorijiy investorlarni banklarga ishonchini 
mustahkamlaydi. Ko’rsatib o’tilgan shartlarsiz banklar puxta depozit bazasini 
hosil qila olmaydi, operatsiyalarning rentabelligini ta’minlash, aktivlar sifatini 
oshirish, bosh qaruv tizimini takomillashtirish kabilarni uddalash qiyin 
kechadi. Tijorat banklari bank tizimining bir qismi sifatida mamlakatdagi 
siyosiy va iqtisodiy o’zgarishlarni o’zida aks ettiradi, o’z navbatida, tijorat 
banklarning holati mamlakatdagi umumiy ahvolni belgilaydi. 
Qimmatli qog’ozlar bozorining rivojlanganligi likvid mablag’lar 
foydalaligini yo’qotmagan holda aktivlarni pul shakliga aylantirishni eng tez 
va optimal variantini qo’llash imkoniyatini beradi. Bunday holat fond bozori 
rivojlangan davlatlar uchun ayniqsa xarakterlidir. Chunki aktivlarni qimmatli
qog’ozlarga joylashtirish vositasida bank bir vaqtning o’zida ham likvidlilikni 
ta’minlaydi, ham kerakli daromadga ega bo’ladi. Banklararo kredit bozorning 
rivojlanganligi banklar o’rtasida vaqtincha bo’sh resurslarni tezda qayta 
taqsimlash imkonini beradi. Banklararo bozordan likvidlilikni ta’minlash uchun 
turli muddatlarga mablag’larni jalb qilish
mumkin, shu jumladan, bir kunga ham. 
Bu bozordan mablag’larni olish operativligi umumiy moliyaviy kon’yunktura, 
banklararo bozorning tashkiliy shakli va albatta, bankning obro’siga bog’liq.
Yuqoridagi omil bilan birga qayta moliyalashtirish tizimining 
likvidlilikka ta’siri o’zaro chambarchas bog’liq.
Qayta 
moliyalashtirish 
tizimi Markaziy bankning tijorat banklarini kreditlash jarayonidir. Likvid 
mablag’larga ehtiyoj tug’ilganda tijorat banklari Markaziy bankdan qayta 
moliyalashtirish stavkasida kredit olishi mumkin bo’ladi. Bu omilning bevosita 

---

289 
ta’siri shundlan iboratki, qayta moliyalash stavkasi ortganda likvidlikni 
ta’minlash uchun kreditlar omili qimmatlashib qoladi yoki aksincha.
Markaziy bankning nazorat funktsiyalari samaradorligini aktsiyadorlik
tijorat banklari bilan likvidlilikni ta’minlashga doir munosabatlarda o’z aksini 
topadi. Markaziy bank belgilangan tartibda iqtisodiy normativlarni, shu 
jumladan, likvidlilik me’yorlarini ham o’rnatadi. Iqtisodiy o’zgarishlar ta’sirida 
Markaziy bank ham me’yorlarni o’zgartirib boradi. Masalan, o’tish davrini 
boshdan kechirayotgan O’zbekistan sharoitida Markaziy bank iqtisodiy 
normativlarni kat’iy va nisbatan «qattiqqo’llik» bilan o’rnatgan, buni mavjud 
shart - sharoit ham talab etadi. Shunday holatda tijorat banklari likvidlilikka 
og’ishmay amal qiladi va likvidlilikning zarariga daromadlilikni su’iste’mol
qila olmaydilar.
Ko’rib o’tilgan omillardan biri alohida likvidlilikka, yana biri to’lovga
qobiliyatlilikka alohida ta’sir o’tkazmaydi. Balki, sanab o’tilgan omillar bir 
vaqtning o’zida ham likvidlilik, ham to’lovga qobiliyatlilikni belgilaydi. 
Chunki, likvidlilik va to’lovga qobiliyatlilik o’rtasida sof chegara mavjud 
emas, ya’ni ular o’ta yaqin tushunchalar hisoblanadi. 

---

290 
Banklar faoliyatiga ta’sir qiluvchi omillar 
8-sxema 
Mustaqkam kapital bazasi 
Aktivlar sifati 
Depozitlar sifati 
Tashqi manbalarga qaramlik darajasi
Aktiv va passivlarni mutanosibligi 
Malakali menejment 
Bankning imidji 
Markaziy bank siyosat
i 
Qayta moliyalashtirish tizimi 
Siyosiy va iqtisodiy
vaziyat 
Moliya va bank bozorlarining 
rivojlanish darajasi 
Bankning likvidligiga va to’lovga qobiliyatliligi

---

291