Ш. А. Султонов реал секторни давлат томонидан тартибга солиш

Такрорлаш учун саволлар

1. 
   Қиймат ва нарх назарияларини ёритинг?
   
2. 
   Маржиналистларнинг қиймат ва нарх назариясини ва унинг қийматнинг меҳнат назариясидан фарқини тавсифлаб беринг?
   
3. 
   Замонавий нарх ва қиймат назария қийматнинг меҳнат назарияси ва юқори нафлилик назарияларининг синтези эканлигини тушунтириб беринг?
   
4. 
   Нархни давлат томонидан тартибга солишнинг қанақа асосий усуллари мавжуд?
   
5. 
   Тўғри ва эгри усуллар деганда нимани тушунасиз?
   
6. 
   Аграр секторда нархни давлат томонидан тартибга солишнинг ўзига хос хусусиятлари ва шакллари нималардан иборат?
   
7. 
   Ўзбекистонда нархни давлат томонидан тартибга солиш усуллари ва шаклларига мисоллар келтиринг?
   
8. 
   Инфляцияга қарши сиёсат нархни давлат томонидан тартибга солишнинг бир шакли эканлигини тушунтириб беринг?
   

8-мавзу. Реал секторни давлат томонидан тартибга солишнинг бюджет-солиқ сиёсати воситалари. (4 соат)


1-маъруза машғулоти.

8.1. Давлат бюджети – давлат молия фондининг асоси ва иқтисодиётни давлат томонидан бошқаришнинг мухим шакли сифатида.

8.2. Бозор иқтисодиёти мамлакатларида давлат бюджети ва ЯИМ мутаносиблиги давлат иқтисодий салоҳиятини кўрсатувчи кўрсаткич сифатида.
8.3. Давлатнинг бюджет сиёсати.
2-маъруза машғулоти.

8.4. Ўзбекистон давлат бюджети ва унинг шаклланиши ва тақсимланишининг хусусиятлари.

8.5. Солиқ ва унинг вазифалари.
8.6. Солиқ ва иқтисодий ўсиш.


Таянч иборалар: бюджет, бюджет тузилиши, бюджет таснифлари, жорий бюджет ва тараққиёт бюджети, бюджетдан ташқари фондлар, Республика ва маҳаллий бюджетлар, бюджет тақчиллиги, давлат қарзлари, солиқ, солиқ юки, кредит, тармоқлараро қайта тақсимлаш, тармоқ ичида қайта тақсимлаш, ҳудудий қайта тақсимлаш, солиқ кредити, халқаро кредит.


Аннотация

Бюджет-солиқ ва кредит шакллари миллий иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солиш механизмида муҳим ўринни эгаллайди. Ушбу бўлим мақсади иқтисодиётни тартибга солишда давлатнинг бюджет, солиқ, кредитдан фойдаланиш хусусиятларини очиб бериш.

Давлат бюджетида жамият иқтисодий муносабатларининг бир қисми, яъни давлат даромадларининг шаклланиши ва улардан фойдаланиш билан боғлиқ муносабатлар намоён бўлади. Солиқлар, заёмлар ва бошқа шакллар асосида давлат бюджети даромадлари шакллантирилиши орқали йирик молиявий ресурс жамланади. Бу тўғрисида давлат бюджети хажмини ЯИМ га мутаносиблиги кўрсатади. 2000 йил ривожланган мамлакатларда давлат бюджети харажатлари ЯИМ га нисбатан % ҳисобида А+Ш 29% дан Францияда 51% гача тебранганлигини кузатиш мумкин. Бутун ЕИРХТ мамлакатлари бўйича – 36,5%, шулардан, Италияда – 46,7%, Германияда – 43%, Японияда – 38,2%, Канадада – 37,8%⁶. Ўзбекистон Рспубликасида давлат бюджети харажатлари ЯИМ га нисбатан 29,5% ни ташкил этади. (мақсадли фондлар билан – 38,5%)
Бу давлат бюджетини иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солишда муҳим восита эканлигини кўрсатади. Иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солишда давлат бюджетининг бошқарувчанлик роли миллий даромадни таркибий қисмларини давлат мулк шакллари бўйича қайта тақсимлашда намоён бўлади. Бюджет орқали, унинг ресурсларидан фойдаланиш орқали ишлаб чиқариш соҳалари ўртасида, моддий ва номоддий соҳалар ўртасида, тармоқлар ўртасида, ҳудудий бирликлар ва аҳолини ижтимоий гуруҳлари ўртасида миллий даромадни қайта тақсимлаш амалга оширилади. Бюджет макроиқтисодий пропорционалликка эришиш ва уни қўллаб-қувватлашда муҳим дастак бўлиб ҳисобланади. Асосан истеъмол ва жамғариш фондлари ўртасидаги зарур мутаносибликни сақлаб туришда давлат бюджетининг роли каттадир. Бюджетнинг такрор ишлаб чиқаришга таъсири, иқтисодий ва маданий ривожланиш учун, таркибий қайта қуришни амалга ошириш учун зарур бўлган молиявий ресурслар билан таъминлашда намоён бўлади. Бюджет давлатнинг иқтисодий сиёсатини юритишда муҳим восита бўлиб ҳисобланади.
Бюджетга иқтисодий ривожланишни тартибга солиш дастаги, такрор ишлаб чиқаришни олдиндан аниқлаш жараёнида, яъни ишлаб чиқариш кучларига ва ишлаб чиқариш муносабатларини такомиллаштиришга таъсир этувчи воситаси сифатида қаралади. Алоҳида даврларда эса, хўжалик-ташкилий фаолиятига, давлат сиёсати ва иқтисодий сиёсатни илмийлик даражасига боғлиқ ҳолда ислотларни амалга оширишда бюджетнинг роли каттадир.
Асосий ишлаб чиқариш кучлари бўлган ишлаб чиқариш ходимлари малакасини оширишдаги муҳим вазифалар ҳам бюджетга боғлиқдир.
Ўзбекистонда зарур такрор ишлаб чиқариш пропорциясига эришишда бюджетнинг роли ва бундай пропорцияга эришиш учун миллий даромадни қайта тақсимлашдаги бюджетнинг роли ҳақидаги баъзи тасаввурлар қуйидаги далиллар беради: мисол учун, бюджетга енгил ва озиқ-овқат саноатидан тушган тушумлардан шу тармоқларга бюджетдан қилинган харажатлар бир неча марта кўп бўлади. Бу бошқа тармоқларда яратилган миллий даромаднинг бир қисмини юқорида саналган тармоқларга йўналтирилишини англатади ва тармоқлар ўртасида, яъни моддий ва номоддий ишлаб чиқариш соҳалари ўртасида қайта тақсимлаш юзага келади. Кейинги далил давлат бюджетини ҳудудий қайта тақсимлашга мисол бўлади. +орақалпоғистондан бюджет даромадига унинг ҳудудидан келиб тушаётган барча тушумлар шу ҳудудга қилинган бюджет харажатларини қопламайди. Даромадларни давлат бюджети орқали қайта тақсимлаш зарурати даромадни яратилган жой билан уни истеъмол этиш зарур бўлган жойларини бир-бирига мос эмаслиги билан боғлиқ.
Ўзбекистон Республикаси иқтисодиётини таркибий қайта қуришда, асосан бозор иқтисодиётига ўтишда бюджет муҳим ўринни эгаллайди.
Давлат бюджет орқали илмни молиялаштиришда, ИТТЛИ ни молиялаштиришда фаол иштирок этади. Бир қатор мамлакатларда бюджетдан ИТТЛИ га ажратилган умумий харажатлар 50% атрофини ташкил этади. (АҚШ – 46,4%, Францияда – 49,3%)⁷
ИТТЛИ га ажратилагн бюджет ресурслари бир қатор тарнспорт ва информацион таркибни янгилашга, ҳамда аҳолини маълумот даражасини оширишга йўналтирилади.
Солиқлар ва уларнинг хажми давлат бюджети харажатлари суммасига боғлиқ бўлиб, бюджетнинг 90 ва ундан ортиқроқ қисмини ташкил этади. Солиқлар – миллий даромаднинг бир қисми бўлиб, мажбурий тўланадиган тўловларнинг давлат мулкига айланиш хусусиятига эга. Шунинг учун солиқ миқдорини ундириш – бу миллий даромаднинг бир қисмини давлат ихтиёрига ўтиш жараёни ҳисобланади. Ривожланган мамлакатларда солиқлар ЯИМ га нисбатан 30% дан 50%гача ташкил этади. Бу эса солиқларни иқтисодий ўсишга таъсир эта олиши билан боғлиқ эканлигини кўрсатади. Юқори солиқ юки таъсири, солиқ суммасини ЯИМга нисбати иқтисодий ўсишни сусайтиради. Оптимал солиқ юки аксинча, иқтисодий ўсишни кучайтиради ва бошқа жамият истеъмолини қондиради. Шу ўринда иқтисодий ўсишга солиқ юкини таъсири бўйича тадқиқот натижаларини келтириш мақсадга мувофиқдир.
Иқтисодчи Дж.Скали дунёнинг 103 мамлакати бўйича маълумотларни умумлаштириш мақсадида тадқиқот ўтказди. Тадқиқотлар шуни кўрсатдики бюджетга ундириладиган даромад пас солиқ ставкали (19,3% атрофида) мамлакатларда иқтисодий ўсиш ўртача йилига 2,4% ни ташкил этиши, юқори ставкали (43,2%) мамлакатларда эса иқтисодий ўсиш 0,4% дан ошмаслиги маълум бўлди⁸. Муаллиф паст пропорционал солиқлар мақсадга мувофиқ эканлигини ҳулоса қилди. Бошқа тадқиқотчилар солиқ ставкалари белгиланган оптимал даражадан ошмаслиги лозим деб ҳисоблайдилар. Айнан солиқ юкининг оптимал даражаси бу давлат бюджети талаблари билан тадбиркорлар манфаатлари ўртасида қарама-қаршиликларни хал этишда энг мақсадга мувофиқ қарор ҳисобланади.
Юқоридагиларга мувофиқ, бир қатор давлатларда шу ўринда Ўзбекистон Республикасида ҳам замонавий пул-кредит сиёсатининг муҳим йўналишлардан бири солиқ юкини пасайтириш ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасида 2015 йилда солиқ юки бюджетдан ташқари фондларга тўловлардан ташқари 1998 йилдаги 27,9% дан 22,8% гача қисқартирилди, бюджетдан ташқари фондларга тўловлар билан бирга эса 37% дан 31,8% гача пасайди (Муаллиф тахмини)
Солиқлар давлат бюджетининг даромадлар қисмини молиявий ресурслар билан таъминлашда бир қатор асосий физкал вазифаларни ва бошқа вазифаларни: тақсимлаш вазифаси ва алоҳида махсулотларни ишлаб чиқаришни рағбатлантириш вазифаларини бажаради. Ёки аксинча, солиқлар барқарор тутиб туриш, баъзи ишлаб чиқариш турларини чегаралаб туриш вазифаларини ҳам бажаради.
Солиқларнинг тақсимлаш вазифаси бўлиб, аҳоли даромадларига прогрессив ставкалар кўринишида қўлланиши, солиқ ундирилмайдиган минимумларнинг ўрнатилиши, кам даромадларга мос тарзда паст солиқ ставкалари ва юқори даромадларга юқори солиқ ставкаларининг ўрнатилган. АҚШ да шахсий даромадлар бўйича минимал солиқ ставкаси 12% ни ташкил этади, юқори даражаси эса 36% ни ташкил этади. Японияда мос тарзда 10%дан 50% гачани, Германияда 19% дан 53% гачани, Белгияда 25%дан 55% гачани, Нидерландияда 7,1% дан 60% гачани ташкил этади.
Ўзбекистон Республикасида аҳоли даромадларига солинадиган минимал солиқ ставкаси 13% ни максимал солиқ ставкаси эса 33% ни ташкил этади. Ўзбекистон Республикаси норезидентлари даромадларини четга олиб чиқишларини чегаралаш мақсадида даромад солиғига қўшимчалар киритилган бўлиб, четга чиқадиган даромадларга қўшимча 10 % миқдорда солиқ ундириш қонунда кўрсатилган. Экспорт қилинадиган товар ва хизматларни рағбатлантириш учун бу товар ва хизматлар қўшилган қиймат солиғидан озод этилади.
Аҳолини баъзи турдаги товарларнинг истеъмолини қисқартириш мақсадида алоҳида товарлардан акциз эгри солиқларини ундириш кенг қўлланилади.