Ш. А. ДЎстмуҳамедова, З. Т. Нишанова, С. Х. Жалилова

Бурҳониддин Зарнужий ўзининг 
“Ўқувчига таълим йўлида қўлланма” китобида: “Ўқиб ўрганиш учун энг 
яхши вақт ёшлик даври, эрта тонг ва қош қорайган пайт. Билим олувчи ана 
шу вақтни самарали ташкил этишга одатлансин, борди-ю, унга бир фан 
зерикарли бўлса, бошқаси билан машғул бўлсин”, - дея таълим беради. 
"Таълимул – мутааллим" номли китобида бўлса таълимнинг узвийлик 
принципини эътироф этади .
ХI асрда яшаб ижод этган 
Маҳмуд Қошғарий ҳам ўзининг “Девону 
луғатит турк” асарида билим олишга даъват этган. Асардаги: “Эй ўғлим, 
мендан ўгит, насиҳат ол, одобли ва тарбияли бўлишга тириш, токи эл ичида 
зўр олим бўлиб танил ва улар орасида одоб ва илм тарқат” ёки “Илм, ҳикмат 
ўрган, ўрганишда ҳавойилик ва такаббурлик қилма, ҳеч нарса ўрганмасдан, 
ўзини билимдон кўрсатиб мақтанган киши имтиҳон вақтида уялади, 
ачинади” каби фикрлари бунинг ёрқин мисолидир. 
Ўрта Осиёнинг яна бир буюк мутафаккири 
Юсуф Хос Ҳожиб ҳам ўз 
ижодида билимни юксак баҳолайди. Аллома билимни бойлик, кийим, емиш 
каби нарса-ҳодисаларга қиёслайди. Билим ва билимдонликни ҳис эта олмоқ, 
уни тушунмоқ даркорлиги, билимдон бўлишнинг тарбия билан чамбарчас 
боғлиқлиги, бола қанчалик эрта тарбия қилинса, билим олишга иштиёқи 
ортиши ҳақида ёзади. 
Ўқувчининг психологик хусусиятлари ва шахсий фазилатларига оид 
мулоҳазалар қомусий олим 
Умар Хайём асарларида чуқур ёритиб берилган. 
Умар Хайёмнинг фикрича, ўқувчилар ўқитувчидан олган билимлари билан 
чекланиб қолмасдан, ҳаётда бўлаётган воқеа-ҳодисаларни ўрганиш ва 
кузатиш, амалиёт давомида билим, малака ҳамда кўникмаларини ҳар хил 

---

усулларда кўп марталаб такрорлаб бориш жараёнида эгаллайдилар, яъни 
олим таълимдаги предмет билан ҳаёт узвий алоқадорлиги принципини 
илгари суради. Унинг фикрича, билим олишни, таълимни амалиёт билан 
узвий равишда боғлаган ҳолда ўқувчиларда мустақил тафаккурни 
шакллантириб бориш зарур. Бунинг учун у “Сен осонгина ўйлаяпсан”, “Кўп 
ўйлаб, мақсадга эришиш мумкин”, “Бир оз ўйлагандан кейин, тушуниб 
оласан” каби сўзларни ишлатиб, ўқувчиларни мулоҳаза қилишга ундаб, 
секин-асталик билан ўқишга бўлган иштиёқларини оширишга ҳаракат 
қилади.
Инсон ҳаётида илм ва амалиётнинг бирлиги ҳақида