Ш. А. ДЎстмуҳамедова, З. Т. Нишанова, С. Х. Жалилова

 
7.3. Илк ўспиринлик даврида интеллектуал ва эмоционал 
ривожланиш
Илк ўспиринларнинг билиш жараѐнлари шундай даражага етадики, 
катталар бажарадиган барча ақлий ишларни бажаришга амалий 
жиҳатдан тайѐр бўладилар. Уларнинг билиш жараѐнлари мураккаб ва 
эгилувчан бўлиб боради.Улар бу ѐшга келиб жиддий ишларга кўп 
вақтларини ажрата бошлайдилар, дам олиш ва ўйин-кулгуга жуда кам 
вақт ажратадилар. Уларнинг барча билиш жараѐнлари , жумладан, хаѐл, 
хотира, нутқ, тафаккур ривожланади. Илк ўспиринлик ѐшидаги 
ўқувчиларининг билиш жараѐнлари турли нуқтаи назарларни таҳлил 
этишга ва бу масала бўйича ҳар томонлама фикр юритишга ѐрдам бера 
олади.Билишга қизиқишнинг ривожланиши, ўқишга онгли муносабатда
бўлишнинг ўсиши билиш жараѐнларининг ихтиѐрийлигини, уларни 
бошқара олиш маҳоратини янада ривожлантиришга ундайди.
Бу ѐш даврининг охирига бориб, ўқувчилар ўзларининг билиш 
жараѐнларини тўла-тўкис эгаллаб оладилар, уларни ҳаѐт ва фаолиятнинг 
муайян вазифаларига бўйсундирадилар. Улар ахлоқий ва сиѐсий ва бошқа 
мавзулар бўйича эркин фикрлайдилар. Илк ўспиринларга умумийдан
хусусийга, хусусийдан умумийга хулоса чиқариш, яъни индукция ва 
дедукция хосдир. 
Илк ўспиринлар кўпчилик илмий тушунчаларни ўзлаштирадилар, 
турли масалаларни ечиш жараѐнида улардан фойдаланишни ўрганадилар. 
Бу эса уларда назарий ѐки сўз-мантиқ тафаккурнинг ривожланганлигини 
билдиради. Кузатиш аниқ мақсадга қаратилган ва янада системали бўлиб 
боради. Шахснинг кузатувчанлик хусусияти ривож топади. Шу бирга 
Н.Д.Левитов
кўрсатиб ўтганидек, ўспиринлар ўз кузатишларида 

---

паришонхотир бўлмасликларини, кузатишни ўз олдиларига қўйилган 
вазифаларга бўйсундиришларини, етарли даражада тўпланган фактлар 
тўпланмагунча хулоса чиқаришга шошилмасликларини назорат қилиб 
бориш зарур. Илк ўспиринларнинг ўқув фаолияти уларнинг фаоллиги ва 
мустақиллигига анча юқори талаблар қўяди. Академик лицей ва касб-ҳунар 
коллежи дастурида белгиланган материалларни ўзлаштириш учун назарий 
тафаккур 
ривожланган 
бўлиши 
ҳамда 
мустақил 
таълим 
олиш 
кўникмаларини эгаллаш зарур. 
Хотирани ривожлантиришда мавҳум сўз-мантиқ хотира, маъносига 
тушуниб эсда олиб қолишнинг роли сезиларли даражада ортади. Гарчи 
ихтиѐрий хотира устунлик қилса-да, ихтиѐрсиз эсда олиб қолиш ҳам илк 
ўспиринлар тажрибасидан чиқиб кетмайди. У фақат ўзига хос хусусиятга 
эга бўлади, илк ўспиринларнинг қизиқишлари, хусусан уларнинг билишга 
оид ва касб танлашга оид қизиқишлари билан кўпроқ боғланади. Шу билан 
бирга фаол равишда билим эгаллаш, ўқиш ва жамоат фаолиятида ҳар ҳолда 
ихтиѐрий хотира етакчи роль ўйнайди. 
Сўзма-сўз ѐдлаб олиш алоҳида ҳолларда зарур эканлигини ўқувчилар 
яхши тушунадилар. Илк ўспиринлар эсда олиб қолиш усулларидан – 
режаларни ва текстнинг схемаларини, қонспектларни тузиш, асосий
фикрларни ажратиб кўрсатиш ва остига чизиш, илгари маълум бўлган 
фикрларга таққослаш, солиштириш усулларидан ўсмирларга қараганда 
беқиѐс даражада кенг суратда фойдаланадилар. Улар эсда олиб қолишга 
алоҳида-алоҳида ѐндошадилар. 
Қизиқишларнинг 
дифференциялашганлиги 
диққатнинг 
танловчанлигини, ихтиѐрий диққатдан кейинги диққатнинг роли анча 
ортишини белгилаб беради. Илк ўспиринларда ихтиѐрий диққатдан 
кейинги диққат билан бир қаторда ихтиѐрий диққатнинг ҳам аҳамияти 
ортадики, улар ўқув материали билан бевосита қизиқмасдан, ўрганилаѐтган 
ҳосидисаларнинг ҳаѐтий аҳамиятини тушуниб, унга диққатларини 
қаратадилар. 
Диққатни кўчириш ва тақсимлаш қобилияти сезиларли равишда 
ривожланиб, такомиллашиб боради. Хусусан, диққатни тақсимлаш бир 
вақтнинг ўзида ўқитувчининг тушунтирган нарсаларини ҳам тинглаш, ҳам 
ѐзиб бориш, ўз жавобининг мазмунини кузатиб бориш маҳоратининг 
шаклланишида ўз аксини топади. Илк ўспиринлар ўқув ишлари жараѐнида 
ўзларига таъсир қиладиган чалғитувчи нарсаларга ўсмирлардан кўра кўпроқ 
қарши туришга, бардош бериб енгишга қобилдирлар. 
Илк ўспиринларнинг айримларида диққатнинг танловчанлиги шу 
нарсада ҳам кўринадики, улар ўқув материалини идрок қилар эканлар, 
ҳамма вақт унинг аҳамиятига баҳо беришга, уни амалий жиҳатдан
аҳамиятлилиги нуқтаи назардан идрок қилишга ҳаракат қиладилар. Агар 
унга материал муҳим бўлиб туюлмаса, у ўз диққатини сусайтиради. Шуниси
қизиқки, диққатнинг бу ўзига хос ҳаракати кўпинча атайин рўй бермайди. 
Одатда илк ўспириннинг диққати шу соҳадаги муайян билимларни амалда 

---

татбиқ этиш ҳақида гап борган вақтдагина ихтиѐрсиз ана шу предметга 
қаратилади. 
Бу ѐшдаги ўспиринлар атрофдаги турли воқеа-ҳодисалардаги 
ҳақиқатни билишга интилади. Уларни тайѐр ечимлар, маълумотлар эмас, 
балки шу ечим ва маълумотларни ўзлари мулоҳаза юргизиб, қидириш 
жараѐнининг ўзи кўпроқ қизиқтиради. Бу борада турли масалалар бўйича 
баҳс ва мунозаралар юритишга ва ўзларининг фикрларини исботлашга 
жуда қизиқадилар. Бу даврда билиш жараѐнларининг ривожи фаол равишда 
давом этади. Бу ривожланиш ўспириннинг ўзига ва унинг атрофидаги 
кузатувчиларга кам сезилади. Бу даврга келиб, ўспиринлар тўла равишда 
мантиқий тафаккурга эга бўладилар, назарий фикр юритиб, ўзларини-
ўзлари таҳлил эта оладилар. Улар энди бемалол ахлоқий, сиѐсий ва бошқа 
мавзуларда баҳслаша олиб, ўз муносабатларини билдира оладилар. 
Ўспиринлик даврида болалар жуда кўп илмий тушунчаларни ўзлаштириб, 
улардан турли масала ва муаммоларни енгишда фойдалана оладилар. 
Ўспириннинг ўз-ўзини англаши ўқув, меҳнат ва мулоқот мотивацияларини 
ўзгаришида ўз аксини топади. Бу даврда, болада янги фаолиятлар юзага 
келиб, психик ривожланишида янги босқич бошланади.