Sferik astronomiya

Amaliy astronomiya – astro-metriyannt astronomik kuzatishlar vositasida vaqt, 

geografik koordinatalar va turli yo‘nalishdagi azimutlarni aniqlovchi, ularning 

o‘zgarishini o‘rganuvchi bo‘limi. Amaliy astronomiya geodeziya va hari-

tografiya ehtiyojlari uchun geografik koordinatalarni aniqlash (astronomik 

geodeziya), navigatsiya (dengiz astronomiyasi), samolyotning havodagi 

koordinatalari va harakat yo‘nalishini aniqlash (aviatsiya astronomiyasi) bilan 

shug‘ullanadi. Kosmik kemalarning sayyoralararo fazodagi vaziyatlarini 

aniqlash (qarang Kosmik navigatsiya), shuningdek Oy sirtidan turib 

selenografik koordinatalarni aniqlash usullari ishlab chiqildi. 70-yillarda Amaliy 

---

astronomiya dan vaqt xizmati va kenglik xizmati ajralib chiqdi. Yerning sun’iy 

yo‘ldoshlarini kuzatish orqali geografik koordinatalarni aniqlash usullari 

muvaffaqiyatli ishlab chiqildi (qarang Kosmik geodeziya). Amaliy astronomiya 

da qo‘llaniladigan usullar sferik astronomiyaning nazariy ko‘rsatmalariga 

asoslangan. Amaliy astronomiya da universal asbob, Kuchma passaj asbobi, 

zenit teleskop, vertikal doira, prizmali astrolyabiya, dengiz va aviatsiya 

sekstanta, Yerning sun’iy yo‘ldoshlarini kuzatish uchun fotografik kamera va 

boshqa asboblar ishlatiladi. Vaqtni o‘lchash uchun kvars yoki mayatnikli 

soatlar, dengiz xronomet-rlari, vaqt signallarini qabul qiluvchi apparatlardan 

ham foydalaniladi. Aa. asboblarningtuzilishini asbob xatoliklarini tekshirish 

nazariyasini o‘z ichiga oladi. 

Olam atamasi ostida 

fizik

 mavjud boʻlmish jamiki 

narsalar: 

fazo

, 

vaqt

, 

materiya

, 

energiya

, 

inersiya

, 

fizik 

qonunlar

 va 

konstantalar

 majmui tushuniladi. Kundalik hayotda "olam" 

soʻzi 

Yer

 sayyorasini anglatishi mumkin. 

Astronomik kuzatuvlarga koʻra, olam 

13.73 ± 0.12 milliard yoshda

 va kamida 

93 milliard 

yorugʻlik yili

 uzunligida kesimga egadir. Joriy nazariyalarga koʻra, 

olamni 

Katta Portlash

, deb nomlangan hodisa boshlagan. Shu 

hodisagacha 

kuzatiluvchi olamdagi

 barcha materiya va energiya cheksiz 

zichlikka ega bitta nuqtada toʻplangandi. Katta Portlashdan soʻng olam oʻzining 

hozirgi holatigacha kengayishni boshlagan. 

Xususiy nisbiylik 

nazariyasi

 materiyaning 

yorugʻlik tezligidan

 katta tezlikka erishishi mumkin 

emasligini taʼkidlagani tufayli olam kengligi 13 milliard yilda 93 milliard 

yorugʻlik yiliga yetgani 

paradoks

 oʻlaroq tuyulishi mumkin; bunday masofa 

fazoning kengayish tezligi chegaralanmaganligi (

umumiy nisbiylik nazariyasi

) 

bilan izohlanishi mumkin. 

Astronomiya tarixining katta qismi kuzatish maʼlumotlarini toʻplash bilan band 

boʻlgan. Miloddan avvalgi 6-asrga kelib, misrliklar va bobilliklar tajribaga 

---

asoslanib Quyosh va Oy tutilishlarini, ularning davriy takrorlanib turishini 

oldindan aytib bera olganlar. Pifagor asarlarida Yerning sharsimonligi haqida 

yozilgan, oʻning maktabi esa Yer va barcha yoritqichlar markaziy olov atrofida 

aylanadi, degan dastlabki kosmologiyalardan birini yaratdi. Aristotel olam 

markazida Yer boʻlgan sistemadir, degan gʻoyani ilgari surdi. Miloddan avvalgi 

3-asrdan boshlab yunon fanining markazi Iskandariyaga koʻchdi. Eratosfen 

gradus oʻlchash deb nom olgan usul bilan Yerning oʻlchamlarini aniqladi. 

Gipparx 1028 ta yulduzning osmon sferasidagi vaziyatlarini oʻz ichiga olgan va 

bizgacha yetib kelgan dastlabki yulduz jadvallaridan birini yaratdi. U yilning 

davomiyligini katta aniqlik bilan oʻlchadi, Oygacha boʻlgan masofani ikki 

foizdan kam xato bilan aniqladi, fanga geografik koordinatalar – kenglama va 

uzunlama tushunchalarini kiritdi. Gipparx taʼlimotini Ptolemeyning „Almagest“ 

asaridan bilamiz. Ptolemey fanga olam tuzilishining geotsentrik sistemasi nomi 

bilan kirgan sistemani yaratdi. Unda Quyosh, Oy va sayyoralarning koʻrinma 

harakati aylanalar boʻylab tekis harakatdan iborat, harakatsiz Yer esa olamning 

markaziga joylashgan, deb tushuntirilar edi. Bu sistema olamning haqiqiy 

tuzilishini aks ettirmasa ham oʻz davri uchun ilgʻor boʻlgan. Bu sistema 

yoritqichlarning osmondagi vaziyatlarini (oʻsha davrdagi kuzatish aniqligida) 

oldindan aytib berish imkonini berar edi. Shu sababli, u fanda bir yarim ming 

yilcha yashadi. Arximednint aytishicha, olamning markazi Quyosh, uning 

atrofida Yer va sayyoralar aylanadi. Bu faqat 16-asrdagina ishlab chiqilgan 

geliotsentrik sistemani oldindan aytib berish edi. 

Astronomiya bilan Turkistonda miloddan avvalgi ham faol shugʻullanganlar. 

Ularning izlari moʻgʻul va arab istilolari sababli deyarli yoʻq boʻlib ketgan. 

Hozirgacha saqlanib qolganlari ichida Xorazmdagi Kuy qirilgan kalʻa misol 

boʻlib, uni yetarli darajada astronomik asbob desa boʻladi. Qalʻa inshootlari 

yordamida vaqtni aniqlash, fasllarning kirib kelish paytini qayd etish, ekvator va 

ekliptika tekisliklari orasidagi burchakni oʻlchash, yil davomiyligini aniqlash va 

---

boshqa hayot taqozo etgan amaliy masalalar hal etilgan. 8–9-asrlarda 

Muhammad Xorazmiy, Axmad al-Fargʻoniy, Abbos Javhariy, Ahmad Marvaziy 

va boshqa olimlar Astronomiya bilan jiddiy shugʻullandilar. Arab xalifaligi 

davrida va undan keyin Yaqin va Oʻrta Sharq hamda 

Oʻrta Osiyo

 olimlari 

Astronomiyaning rivojlanishida ham katta rol oʻynadilar. Qohira, Damashq, 

Bagʻdodda rasadxonalar paydo boʻlib, ularda Ibn Yunus, Al-Batoniy, Abu Vafo 

va boshqa ishlagan. Abul Vafo faqat Sharqdagina emas, hatto Gʻarbda ham 

shuhrat qozongan mashhur astronomik asarning muallifidir. 10-asrda Al-Soʻfi 

birinchi boʻlib Andromeda tumanligita eʼtibor berib, uning yulduzlardan farq 

etishini tavsiflab bergan. Abu Rayhon Beruniy Astronomiyaning hamma 

masalalarini oʻz ichiga olgan 40 ga yaqin astronomik risola yozgan. Uning 

qisqartirib xronologiya deb ataluvchi „al-Osar al-boqiya anil-qurun al-xoliya“ 

(„Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar“) nomli asarida yunon, rumlik, 

yahudiy, arab, sugʻdiy va boshqa turli xalqlarning yil hisobi usullari batafsil 

qiyosiy bayon qilingan. Beruniy bir qancha davrlarni oʻzaro solishtirib tavsif 

qilgan va bir davrdan ikkinchisiga oʻtishning amaliy yoʻllarini koʻrsatib bergan. 

Fanda „Hindiston“, „Geodeziya“ nomi bilan mashhur boʻlgan asarlarida 

Beruniy Astronomiyaning bir qancha masalalariga yaqindan yondashib, 

geografik koordinatalarni, Yerning oʻlchamlarini va vaqtni aniqlash usullarini 

keng bayon etdi. Beruniy Aning amaliy masalalarini hal qilish jarayonida bir 

qancha yangi astronomik asboblarni, jumladan oʻz astrolyabiyasini ixtiro qilgan. 

Yoritqichlarning koʻrinma harakatlarini oʻrganishda Beruniy geotsentrik va 

geliotsentrik sistemalar bir xil kuchga ega, degan gʻoyat muhim fikrni oʻrtaga 

tashlagan. Astronomiyada Beruniyning izdoshi Umar Xayyom edi. U 

koinotning cheksizligiga oid juda koʻp yangi gʻoyalarni ilgari surgan. Umar 

Xayyom hozir qoʻllanilayotgan Grigoriy taqvimilt ham aniq boʻlgan Quyosh 

taqvimini ishlab chiqqan. Ibn Sino ham Astronomiyaga oid asarlar yozgan. 12–

14-asrlarda turkistonlik olimlar – Mahmud Chagʻminiy, Muhammad Najib 

Bakron, Abu Sulaymon Banoqatiy va boshqa olimlar Astronomiya sohalarida 

---

ijod etganlar. 14-asrda Marogʻa shahrida oʻsha zamonning eng yaxshi 

astronomik asboblari bilan jihozlangan rasadxonada Ozarbayjonning mashhur 

olimi Nasriddin Tusiy ishlagan. Marogʻa rasadxonasida ijod qilingan qator 

asarlar, jumladan „Ziji Elxoniy“ Yevropada va Sharqda keng tarqalgan. Oʻz 

davrining deyarli barcha masalalari bayoni bilan berilgan Astronomiyaga oid 

keng astronomik jadvallar sharqda „zij“ deb atalgan. Astronomiyaning 15-

asrdagi taraqqiyoti Samarqand yaqiniga oʻsha zamondagi eng mukammal 

asboblar bilan jihozlangan ulkan rasadxona qurgan Ulugʻbek nomi bilan 

bogʻliq. Rasadxonaning asosiy va eng katta asbobi radiusi 40,2 m li Faxriy 

sekstanti edi. Samarqand astronomlari Ulugʻbek rahbarligida yozgan „Ziji 

Koʻragoniy“ yoki „Ulugʻbek ziji“ deb ataluvchi asosiy asar, ayniqsa, undagi 

1018 yulduz vaziyati keltirilgan jadval dunyoga mashhur. „Ulugʻbek ziji“ 

asosan Samarqand rasadxonasida olib borilgan kuzatishlar zaminida tuzilgan va 

Gipparx jadvalidan keyin yulduzlarning vaziyati ancha aniq belgilangan 

ikkinchi original toʻla jadvaldir. Ulugʻbekning koʻzga koʻringan safdoshlaridan 

Gʻiyosiddin Jamshid Koshiy Yevropa olimlarining bir qancha kashfiyotlarini 

ulardan ancha il gari koʻra bilgan. Yevropa fanini Samarqand olimlarining 

asarlari bilan tanishtirishda Koshiyning xizmatlari juda katta. Samarqand 

rasadxonasida ijod qilgan astronomlar qatorida Ulugʻbekning ustozi, Sharkda 

„oʻz davrining Aflotuni“ nomi bilan mashhur boʻlgan Salohiddin Muso ibn 

Muhammad Qozizoda Rumiy, shuningdek „oʻz davrining Ptolemeyi“ nomini 

olgan Ali Qushchinit xizmatlari katta. Samarqand olimlarining asarlari 

Yevropada 1648 yildan boshlab chop qilinib kelmoqda. Oʻsha davrda xris-tian 

dini mafkurasi xukmronlik qilgan Yevropada Astronomiya taraqqiyoti toʻxtab 

qolgan edi. 16-asrda Astronomiya va butun tabiatshunoslik fanlari taraqqiyotida 

inqilobiy kashfiyotlar qilindi. Ulardan biri mashhur polyak olimi Nikolay 

Kopernik nomi bilan bogʻliq. 1543 yilda uning „Osmon sferasining aylanishlari 

haqida“ asari nashr qilindi. Kopernik bu asarida Quyosh sistemasi tuzil ishi 

haqida toʻgʻri tasavvur berdi. Astronomiyaning keyingi taraqqiyoti 

---

sayyoralarning Quyosh atrofida aylanish qonunlarini kashf qilgan I. Kepler 

nomi bilan bogʻliq. Kepler qonunlari Tixo Bragenint sayyoralarni, avvalo, 

Marsni koʻp yillar davomida kuzatishlariga asoslangan. Bu davrda astronomik 

asboblar birmuncha takomillashdi. Yulduzlar vaziyatini optik asboblarsiz 

oʻlchashda 17-asr ikkinchi yarmida polyak olimi Yan Geveliy eng katta 

aniqlikka erishdi. 17-asrda Astronomiyada optik asboblar qoʻllana boshlandi. 

Bungacha boʻlgan davr osmon geometriyasi va kinematikasini oʻrganish bilan 

xarakterlanadi. 1609–10 yillarda italyan olimi Galileo Galiley astronomik 

kuzatishlarda oʻzi yasagan teleskopii qoʻlladi. Galileyning kashfiyotlari 

Kopernik sistemasini ilmiy dalillar bilan quvvatlab, uning yanada 

ommalashuviga yordam berdi va Astronomiyada kosmik jismlar fizikasini 

oʻrganuvchi yangi boʻlimning manbai boʻlib qoldi. Galiley Oy sirtini va Venera 

fazalarini kuzatib, sayyora va ularning yoʻldoshlari tabiati Yerga oʻxshash 

degan xulosaga keldi. Teleskopik Astronomiyaning taraqqiyoti bilan bir qatorda 

nazariy Astronomiya ham tez rivojlandi. Bunga I. Kepler va I. Nyuton asos 

solgan. Nyuton butun olam tortishish qonunini ochib, osmon jismlarining turli-

tuman harakatlarini tushuntirishda uning universalligini koʻrsatib berdi. 

Nyutonning osmon mexanikasiga doir qonunlari osmon jismlarining massalarini 

aniqlash va ularning harakatiga oʻzaro taʼsirini hisobga olish imkonini berdi. 

Shundan boshlab nazariy Astronomiya va osmon mexanikasining taraqqiyoti 

jadal ketmoqda. Hisoblarga qarab Neptunning ochilishi Nyuton qonuni 

yordamida qilingan qator buyuk kashfiyotlarga yorqin misoldir. 

Astronomiyaning keyingi taraqqiyoti amaliy masalalarni hal qilishga 

moʻljallangan davlat rasadxonalarining tashkil topishi bilan bogʻliq. Fransiyada 

(1665-yil, Parij), Angliyada (1676-yil, Grinvich) va Rossiyada (1692-yil) 

birinchi rasadxonalar qurildi. Rasadxonalar zamonaviy teleskoplar bilan 

taʼminlangan boʻlib, ularda geografik koordinatalarni aniqlashdan tashqari, 

barcha astronomik hodisalar kuzatilgan. 17–18-asrlarda Astronomiyada 

tabiatshunoslik taraqqiyotiga kuchli taʼsir qilgan bir qancha kashfiyotlar 

---

qilindi. 

1675-yilda

  O. K. Ryomer yorugʻlikning tarqalish tezligini Yupiter 

yoʻldoshlarining toʻsilishini kuzatishdan aniqladi. 

1718-yilda

 E. Galley 

yulduzlarning xususiy harakatini topdi. 1725–28 yillarda J. Bradley yorugʻlik 

aberratsiyasini ochdi. 1755-yilda I. Kant „Tabiatning umumiy tarixi va osmon 

mexanikasi“ nomli asarida birinchi boʻlib tabiat evolyutsiyasini tushuntiruvchi 

gʻoyani muhokamaga tashladi. 1761 yilda M. Lomonosov Venera atm.sini kashf 

qilib, sayyoralarda ham gaz qobigʻi boʻlishi mumkinligini isbotladi. 

1796-

yilda

 P. Laplas bu gʻoyani matematik usulda asoslab berdi. 1871 yilda V. 

Gershel kuzatish yoʻli bilan yangi sayyora – Uranni topdi. Bundan tashqari, u 

Quyosh sistemasining yulduzlararo harakatini kashf qildi. 1835–38 yillarda V. 

Y. Struve va F. V. Bessel baʼzi yulduzlargacha boʻlgan masofalarni 

oʻlchadilar. 

1801-yilda

 Italiyada D. Piatssi birinchi asteroid – Sererani kashf 

qildi Bu bilan kichik sayyoralarni ochish gadqiqotlari boshlab berildi. 

1846-

yilda

 U. J. Leverye Uranning orbitadan chekiiishini oʻrganib, chekinish 

sababchisi – Neptunning vaziyatini hisoblab chikdi. Shunga asosan I. G. Galle 

Berlinda Neptunii topdi. 

1847-yilda

 V. Y. Struve yulduzlararo muhitda 

yorugʻlikning yutilishini hisoblab, Astronomiya taraqqiyotiga hissa qoʻshdi. 19-

asr ikkinchi yarmida fotografiya, fotometriya va spektral analizning qoʻllanishi 

kosmik jismlarni oʻrganish imkonini yanada kengaytirdi. Turkistonda 17–19-

asrlar oraligʻida ham Astronomiya bilan shugʻullanilgan. Bunda asosan 

joylarning geografik koordinatalarini aniqlash va xaritalar tuzish bilan mashgʻul 

boʻlingan. 

1873-yilda

 Toshkentda astronomiya rasadxonasi tashkil etiladi va 

unga bir qancha teleskoplar oʻrnatiladi. Bu yerda dastlab Astronomiya bilan bir 

qatorda meteorologiya, geofizika, geodeziya va seysmologiya sohalarida ham 

tadqiqotlar olib borildi, Turkiston hududida bir necha ming joylarning aniq 

koordinatalari aniqlandi. Chorjoʻy, keyinchalik Kitob shahrilari yaqinida 

xalqaro kenglik stansiyasi tashkil etildi. 

1966-yilda

 bu rasadxona zaminida 

Astronomiya instituti tashkil qilinib, tadqiqotlar koʻlami yanada kengaytirildi va 

zamonaviylashtirildi. 

---

AQShda

 ulkan teleskoplarning  ixtiro qilinishi  yulduzlararo  muhitni chuqurroq 

oʻrganish imkonini berdi. Astronomiyada yangi olingan maʼlumotlar asosida bir 

qancha gipotezalar yaratildi. Arman olimi V. Astronomiya Ambarsumyan 

yulduzlar assotsiatsiyasi haqida gʻoyat muhim nazariyani yaratdi. Unga koʻra, 

yulduzlar oʻta zich obyektlardan otilib chiqib paydo boʻladi. 20-asrning 30-

yillarida Astronomiyaning radioastronomiya deb ataluvchi yangi tarmogʻi 

paydo boʻlib, dastlab yoritqichlardan keladigan radionurlarni oʻrganish yoki 

radiolokatsion tadqiq asosida kosmik jismlar haqida maʼlumot ola boshlandi. 

Radioastronomiya ayniqsa Ikkinchi jahon urushidan soʻng ixtiro qilingan oʻta 

sezgir radioasboblarni qoʻllanish bilan jadal rivojlandi. Astronomiya 

taraqqiyotining yangi bosqichi Yer, Oy va ayrim sayyoralarning sunʼiy 

yoʻldoshlarini, shuningdek Venera, Mars, Yupiter, Saturn va uzoq kosmosga 

kosmik stansiyalarni uchirish bilan bogʻliq. Avval astronomlar faqat kuzatish 

natijalaridangina foydalangan boʻlsalar, endilikda bevosita tajriba oʻtkazish 

imkoniyatiga ega boʻldilar. Oyga va ayrim sayyoralarga tadqiqotchi stansiyalar 

qoʻndirilib, ularning tabiatini yaqindan oʻrganish mumkin boʻldi. 

Oʻzbekistonda Astronomiyaning eng ilgʻor sohalari boʻyicha tadqiqotlar olib 

borilgan. Keyingi chorak asr davomida oʻzbekistonlik astronomlar 

astrometriya, 

astrofizika

, xususan, 

Quyosh

 va nostatsionar yulduzlar fizikasi, 

yulduzlar va Galaktika astronomiyasi, Galaktikadan tashqi astronomiya 

sohalaridagi tadqiqotlari bilan muhim yutuklarga erishdilar. Galaktikamizning 

50 mingdan ortiq yulduzlari va ularning 20 ga yaqin toʻdalari xususiy 

harakatlarini kuzatuv yordamida oʻlchab-hisoblab topdilar, toʻdalar tuzilishi va 

aʼzolari aniqlandi. Bular asosida Galaktikamizning oʻlchamlarini, Quyoshning 

Galaktikadagi oʻrnini va uning yadrosiga nisbatan aylanish tezligini, harakat 

yoʻnalishi – apeksini, shuningdek Galaktikaning qator kinematik parametrlarini 

aniqladilar. 

Yer

 sunʼiy yoʻldoshlari uchirilgandan boshlab shu kunga qadar 

ularni va sayyoralarni kuzatish, tadqiq etishning barcha xalqaro dasturlarida 

---

(SOPROG, VEGA, Planeta, Statsionar, Fobos, GPS, PRAREva b.da) qatnashib, 

eʼtiborli ilmiy natijalarga erishiladi. 

1960-yildan

 boshlab Xalqaro astronomiya 

ittifoqi tavsiya etgan 20 ta asteroidning vaziyatlari va harakatlarini tekshirib, 

osmonda inersial sistemani tuzish kabi xalqaro muammoga toshkentlik va 

kitoblik astronomlar salmoqli hissa qoʻshdilar. 1985–86 yillarda Oʻzbekiston 

Fanlar Akademiyasi Astronomiya instituti Toshkent Davlat Universiteti 

astronomlari bilan hamkorlikda Galley kometasini kuzatish boʻyicha Xalqaro 

dasturda qatnashib, kuzatuv maʼlumotlari sifati va hajmi bilan birinchi oʻrinni 

egalladilar va bu bilan uchirilgan kosmik apparatning kometa atmosferasi 

ichidan oʻtishini taʼminladilar. Yutuklardan yana biri Qashqadaryo viloyatining 

Maydanak togʻida rasadxona qurilishi boʻlib, u bugungi kunda xalqaro 

rasadxonaga aylanishi bilan bogʻliq. Maydanakda bajarilgan koʻp yillik kuzatish 

ishlari asosida yulduzlarning tugʻilish „oʻchoqlari“ topildi, turli nostatsionar va 

oʻzgaruvchan yulduzlar, fuorlar, zich qoʻshaloq yulduzlar xamda Somon 

yoʻlining maxsus qismlari oʻrganilib, zarur fotometrik, spektral maʼlumotlar 

toʻplandi va tahlil qilindi. Maydanakda bajarilayotgan kuzatuvlar AQSH, 

Rossiya, Ukraina, Fransiya, Germaniya, Litva va boshqa davlatlar astronomlari 

bilan hamkorlikda olib borilyapti. Quyosh fizikasi sohasida Quyosh dogʻlari va 

boshqa qator faol elementlari, turli chaqnashlar, rentgen va 

radiodiapazonlardagi faol jarayonlar chuqur taxlil qilingan. Hozir esa bu 

sohaning gelioseysmologiya yoʻnalishi jadal rivojlanmokda. Xususan, Toshkent 

viloyatining Qumbel togʻida (Chimyon yaqinida) Toshkent astronomiya 

institutining stansiyasi ochilib, unda Quyosh tebranishlari IRIS xalqaro dasturi 

doirasida kuzatilmokda. Institutning Toshkent hududida bu tebranishlar TON 

xalqaro dasturi boʻyicha zaryad yigʻuvchi kuchli matritsa yordamida kuzatilib 

tahlil qilinmoqda. Natijada Quyoshning ichki tuzilishiga oid muhim 

maʼlumotlar olinmoqda. Oʻzbekistonda keyingi chorak asrda Astronomiya ga 

doir nazariy tadqiqotlar ham yoʻlga qoʻyilgan. Ulardastlab 1971–81 yillarda 

Toshkent astronomiya institutida olib borildi, keyingi yillarda esa Toshkent 

---

Davlat Universitetida davom ettirildi. 1981 yilga  kelib Toshkent Davlat 

Universiteti (hozirgi OʻzMU)da Astronomiya mutaxassisligi ochilib, 

1987-

yil

 Astronomiya kafedrasi tashkil etildi. Bu kafedra bugunga qadar 200 ga yaqin 

mutaxassis chiqardi. Nazariy tadqiqotlar, asosan, 

astrofizika

, yulduz 

astronomiyasi va Galaktikadan tashqi astronomiya sohalarida olib borildi. 

Xususan, Galaktikamiz tojidagi koʻrinmas massa miqdori va uning disk va sfera 

tashkil etuvchilari evolyutsiyasiga taʼsiri nochizikli nostatsionar holda analitik 

oʻrganildi. Halqasimon galaktikalar modeli tuzilib, ularni sinflarga ajratish usuli 

ishlab chiqildi. Yulduzlarning bir necha sharsimon toʻdalari va galaktikalarning 

10 dan ortiq sferik toʻdalari uchun tezliklar anizotropiyasi parametri qiymatlari 

koʻrinma zichlik funksiyasi asosida aniqlandi. Koinotning eng „qari“ 

obyektlaridan bir turi hisoblanuvchi elliptik galaktikalarning paydo boʻlishi 

muammosi birinchi bor nazariy modellarda tadqiq qilindi. Bu nazariya natijalari 

ancha keyin 

AQSH

, 

Hindiston

 va 

Meksika

 nazariyotchilari tomonidan oʻta 

kuchli kompyuter yordamida tajriba oʻtkazish yoʻli bilan tasdiklandi. Hozir 

bunday nazariy ishlar Toshkent astronomiya institutida ham olib borilib, 

yuqoridagi usul spiral galaktikalarga qoʻllanilmoqda va ularning pulsatsiya 

holati nochizikli nostatsionar modellari tuzilmoqla

[1]

.