“Сервис” илмий-амалий журнал 020 йил 4-сон сервис

“Сервис” илмий-амалий журнал 
 
2020 йил 4-сон 
49 
қилиб, Е. Дахмен ―ривожланиш блоклари‖ни муҳокама қилиб,
1
А.Е. Шаститко фикрига 
кўра кластерлар иқтисодий фаолиятнинг ташкил этилиш шакли сифатида: назарий савол 
ва эмпирик кузатувлар иқтисодиѐтнинг айрим тармоқларининг ривожланиш қобилияти ва 
бошқаларида эришилган юқори натижалар ўртасидаги боғлиқликни ўрнатишнинг муҳим- 
лигига эътибор қаратади.
2
Бошқа бир швед тадқиқотчиси Л.Г.Маттсон ўз асарларида турли шаклларнинг 
ичидаги ўзаро муносабатларини тасвирлаб берган. Минтақа ѐки давлатнинг 
рақобатбардошлилиги ва кластернинг ривожланиш даражаси ўртасидаги боғлиқликни 
ўрганиш М.Портернинг фаолиятининг диққат марказида бўлиб, у кластерни маълум бир 
ҳудудда ишлайдиган ва бир-бирини тўлдирадиган бир-бирига боғланган, ҳудудий қўшни 
бўлган фирмалар ва тегишли компаниялар деб атайди. Кластер фаолиятининг учта асосий 
жиҳатлари мавжуд: 
1. Кластер доирасидаги корхоналар ўртасидаги муносабатлар. Кластер тегишли 
фирмалар билан тармоқнинг шакли бўлиб, алоқаларни чуқурлаштириш кластер 
ривожланиши даражаси ошганлигидан далолат беради. 
2. Географик локализация. Кластерлар битта шаҳарда жойлашган бўлиши ѐки бутун 
штат ҳудудини эгаллаши мумкин, кўпинча бундай эмас. 
3. Кластер тармоқлари орасидаги технологик алоқалар. Кластер ҳудудида бир-бири 
билан технологик жиҳатдан боғлиқ бўлган турли соҳалардаги корхоналар мавжуд бўлиши 
мумкин. Кўпинча бу тайѐр маҳсулот ишлаб чиқарувчилар; тегишли маҳсулот ишлаб 
чиқарувчилар; ишлаб чиқариш омиллари, бутловчи буюмлар, машиналар, хизматлар 
етказиб берувчилар; молиявий институтлар ва бошқалар. М. Портер
3
ўз ишида муҳим 
ўринни кластернинг турли тармоқларининг ўзаро боғлиқлигини ўрганишга бағишлайди. 
Турли компанияларнинг доимий рақобатбардош курашлари шароитида асосий рақобатдош 
устунликлар компания ичида эмас, балки ташқи муҳитда - етказиб берувчилар, шериклар, 
шўъба корхоналар ўртасида бўлиши мумкин. Ҳудудий рақобат устунликлари ўзаро боғлиқ 
бўлган тармоқлар гуруҳларининг рақобатдошлиги билан таъминланади. Ҳар бир 
рақобатбардош саноат ўзаро мустаҳкамланувчи муносабатлар доирасида бошқасини 
ривожлантириш учун қулай шарт-шароитларни яратади. Рақобатбардошликнинг юқори 
даражаси билан ажралиб турадиган тармоқ тайѐр маҳсулотга талабни ошириш, технологик 
қўллаб-қувватлаш ва инновацияларни алмаштириш орқали ўзаро боғлиқ тармоқларни 
ривожлантириш учун ҳаракатлантирувчи кучга айланиши мумкин. Таърифланган жараѐн 
қарама-қарши йўналишда ўтишга қодир. Рақобатбардошлик даражаси паст бўлган саноат, 
агар улар ўз маҳсулотларининг асосий истеъмолчиси бўлса, бошқа тармоқларнинг 
пасайишига олиб келиши мумкин. 
М.Портер минтақавий ва миллий рақобатбардошликни ўрганишга бағишланган 
асарларида ўз соҳалари даражасида кластерларни ўрганади. Портер учун асосий таҳлил 
воситаси – бу кластер дизайнидир. Кластер кўпинча географик жиҳатдан 
маҳаллийлаштирилган компаниялар томонидан ишлаб чиқарилади, улар алоҳида ишлаб 
чиқариш соҳасида ихтисослашган. Бу, кўп жиҳатдан, кичик ва ўрта корхоналар барқарор 
иқтисодий ўсиш учун асос бўлган ривожланаѐтган мамлакатлар учун характерлидир. 
Бир қатор иқтисодчилар кичик корхоналарни кластерларга бирлаштириш уларни 
иқтисодиѐтни глобаллашуви ва халқаро рақобатнинг ошиб бориши шароитида сақлашнинг 
ягона сценарийси деб ҳисоблашади.
ТПКлар билан таққослаганда, кластерларнинг асосий ажралиб турадиган хусусияти 
шундаки, ташкилий ва бошқарув омилларидан рақобатдош устунликларни яратиш учун 
асос сифатида фойдаланишга асосланган мураккаблик ва автаркизациядан ҳамкорлик ва 
рақобатга ўтиш ҳисобланади. Лаурен Янг кластерни бир-бирига яқин жойлашган 
1
Dahmen E. Enterpreneural Activity and the Development of Swedish Industry. 1919-1939. - Stockholm, 1950. 
2
Шаститко А.Е. Кластеры как форма пространственной организации экономической деятельности: теория вопроса и 
эмпирические наблюдения. // балтийский регион. -2009. - № 2. – С. 18. 
3
Портер М. Конкуренция. – М.: Вильямс. 2005. – С. 270. 

---