|
Таҳлил ва натижалар. Кластер ривожланишини рағбатлантириш сиѐсати барча
даражадаги ҳукумат томонидан олиб борилиши керак ва қуйи даражадаги ҳукумат сиѐсати
кўпинча кластерларнинг ривожланишига ҳал қилувчи таъсир кўрсатади. Кластерни
яратиш, албатта, унинг барча иштирокчиларининг манфаатларини ҳисобга олган ҳолда
амалга оширилиши керак. Шу билан бир қаторда, аҳолининг кластер ривожланишининг
барча имкониятларини тушуниши зарур. Кластер иқтисодиѐтининг асосий рақобатдош
тармоқлари, кластер ичидаги ўзаро таъсир механизмларини қўллаш орқали, етказиб
берувчилар ва харидорларнинг ривожланишини рағбатлантиради. Кичик ва ўрта бизнес
сунъий йўлдош корхоналарига бирлаштирилган. Марказий корхоналар ишлаб чиқаришни
диверсификация қилиш, бош ташкилотларнинг технологияларидан фойдаланган ҳолда
янги ишлаб чиқаришларнинг шаклланишини рағбатлантиради.
Ҳозирги иқтисодий ривожланиш даражаси ишлаб чиқаришни ташкил этишнинг
мутлақо янги шаклларини яратиш ва ундан фойдаланиш амалиѐтида зарур бўлмоқда.
Минтақавий тизимларнинг иқтисодий ривожланишининг барқарорлиги, шунингдек,
хўжалик юритувчи субъектлар фаолияти самарадорлигини ошириш стандарт усуллари ва
бошқарув воситаларидан фойдаланган ҳолда таъминлайди.
Айнан шу ҳолат хорижий ва маҳаллий олимларни ўз тадқиқотларининг мақсади
сифатида мультипликатив ва синергистик таъсирга эришишни таъминлайдиган иқтисодий
интеграциянинг янги механизмларини шакллантириш ва ривожлантиришни белгилашни
талаб қилади. Бугунги кунда ишлаб чиқарувчи кучларни ташкил этишнинг энг самарали
шаклларидан бири сифатида алоҳида минтақалар ѐки ҳудудлардаги иқтисодий кластерлар
ажралиб туради.
“Сервис” илмий-амалий журнал
2020 йил 4-сон
48
Кластер ѐндашувининг назарий масалалари бир қатор маҳаллий ва хорижий
муаллифлар томонидан кўриб чиқилган, шунинг учун бугунги кунда биз кластерни
аниқлашга ва уларнинг таснифига, кўлами, йўналиши ва бошқалар бўйича фарқ қиладиган
ѐндашувларни ажратиб олишимиз мумкин. Умуман олганда, ―кластер‖ бу муайян
функцияларнинг бажарилишини таъминлаш учун яхлитликни ташкил этувчи алоҳида
элементларнинг маълум бир бирикмаси ҳисобланади. Ушбу элементларнинг
комбинацияси алоҳида равишда ҳар бир элементга қараганда самаралироқ ишлайди.
Иқтисодий кластерлар томонидан бизнесни ташкил этишнинг бошқа шаклларига
нисбатан муҳим афзалликлари кўп сонли турли муаллифлар томонидан қайд этилган.
Иқтисодий фикрнинг ушбу соҳаси ривожланишининг асосчиларидан бири А. Маршалл
ҳисобланади. Хусусан, унинг ―Иқтисодий фанлар тамойиллари‖ асарини таъкидлаш
мумкин, унинг доирасида у Буюк Британиянинг саноат соҳаларини ўрганган. Шуни таъ-
кидлаш керакки, ушбу иш доирасида А. Маршалл ―маҳаллийлаштирилган ишлаб чиқа-
риш‖ ѐки ―саноат зоналари‖ ни таърифлаш учун бирон-бир аниқ атамаларни киритмаган.
1
Бироқ, уларнинг хусусиятларини тавсифлаш учун бу ҳолда биз корхоналар
ўртасида юқори даражада меҳнат тақсимоти мавжуд бўлган кластерлар ҳақида гапирамиз.
Маршалл аслида мультипликатив ва синергетик эффектларни ―тарқатиб юборадиган‖
ишлаб чиқарувчи кучларни ташкил этишнинг янги шакли сифатида кластерларни ташкил
этишнинг ташкилий ва иқтисодий шартларини аниқлади. Ушбу муаллиф ўз асарларида
барқарор фаолияти маълум бир ҳудудда кўп сонли бир-бирига ўхшаш кичик бизнеснинг
концентрациясига асосланган иқтисодий тузилмаларни таъкидлаб ўтган. У бизнесни
ривожлантиришда муҳим рол ўйнайдиган ―атроф-муҳитга таъсир‖ деб ҳисоблайди.
―Атроф-муҳит эффекти‖ ѐки ―ташқи иқтисодиѐтлар‖, Маршалл режалаштирилмаган
фойда, шунингдек бизнесни олиб боришда қўшимча маҳсулотлар деб атади. Унинг ишида
таъкидланганидек, янги иқтисодий самара беришга ҳам, умумий иқтисодий маконда
интеграциялашган бизнес тузилмаларини яратишга қаратилган ғояларни амалга
оширишнинг юқори самарадорлигига ҳам эътибор қаратилиб, хўжалик юритувчи
субъектларнинг ихтисослашиши ва бирлашиши натижасида вужудга келади. Ушбу талқин
асосида корхоналар кластери уларнинг жуғрофий ѐки саноат концентрацияси бўлиб,
асбоб-ускуналар, хом ашѐ, материаллар етказиб берувчилар билан ўзаро муносабатлар, тор
ихтисослашган ишчилар гуруҳларининг шаклланиши натижасида «ташқи иқтисодиѐт»
таъсирини таъминлайди. «Кластер» ѐки шунга ўхшаш таърифлар моҳиятан ишлатилган,
шунингдек, турли соҳалар орасидаги технологик алоқа муаммоларини ўрганган
муаллифлар Кластер турли фаолият соҳаларидаги компанияларни тайѐр маҳсулот ишлаб
чиқариш учун бирлаштиради.
2
Хусусан, тегишли технологик иқтисодий соҳаларни
тавсифлаш учун, француз иқтисодчилари И.Толенадо ва Д.Солье ўзаро боғлиқ технологик
тармоқлар гуруҳларини тавсифлаш учун ишлатиладиган ―фильер‖ тушунчасини
киритдилар.
3
«Фильер‖ тушунчаси ―кластер‖ тушунчасининг антивирус воситасидир.
Кластерлар шаклланишининг асосий сабаблари, ушбу тадқиқотчилар ўрта ишлаб
чиқарувчилар ўртасида етарлича яқин технологик алоқаларни ташкил қилиш учун зарур
шарт-шароитларни шакллантиришни ва иқтисодиѐтнинг ўзаро боғлиқ тармоқларида кичик
ташкилотларнинг кластерлари шакллантирилганда юзага келадиган афзалликлардан
фойдаланиш учун юқори имкониятларни чақиришади. Бундан ташқари, Толенадо ва Солье
ички ва ташқи саноат технологик алоқаларини мустаҳкамлаш нуқтаи назаридан
кластерларнинг юқори самарадорлигини таъкидлайдилар.
―Кластер‖ тушунчасининг прототиплари етакчи швед корпорацияларининг
ривожланиш тенденцияларини ўрганишга бағишланган ишларда ҳам пайдо бўлди. Шундай
1
Маршал А. Принципы экономической науки. – М.: Прогресс, 1993.
2
Куценко Е.С. Зависимость от предшествующего развития пространственного размещения экономических агентов и
практика оценки агломерационных эффектов. // Журнал новой экономической ассоциации. – 2012. - № 2. – С. 12-17.
3
Tolenado J.A. Propos des Filieres industrielles//Revue d‘Economic Industrielle. – 1978. - № 4. – H.149-158.
Do'stlaringiz bilan baham: |
