Servis” fakulteti “iqtisodiyot va menejment” kafedrasi

Investitsiyalarni iqtisodiy samaradorligini baholash uslublari
Rejalashtirishning barcha bosqichlari ijtimoiy ishlab chiqarishni samaradorligini o‘sish rezervlarini aniqlashda va qurilish ob’ektlariga yangi texnologiyani joriy etish hamda amaldagi ishlab chiqaruvchi fondlardan foydalanish analizida kapital qo‘yilmalarning samaradorligining hisob kitoblari zarurdir.
Kapital qo‘yilmalarni «samara» va «samaradorligi» tushunchalarini ajrata olish kerak. Birinchisi o‘zida kapital qo‘yilmalarni amalga oshirish natijasini aks ettirsa, ikkinchisi shu natija bilan asosiy harajatlar hajmini taqqoslashni aks ettiradi. Samara ishlab chiqarishga oid va iqtisodiy bo‘lishi mumkin. Birinchisini ko‘pincha, mahsulot ishlab chiqarishining oshishi bilan yoki natural shakldagi mahsulot birligiga ketgan harajatlarning kamayishi bilan bog‘lashadi, ikkinchisi esa qiymatga oid tomonini ifodalaydi, masalan yalpi mahsulot o‘sishi, daromadlar o‘sishi, ishlab chiqarish harajatlarining ma’lum bir miqdorda kamayishi - bu iqtisodiy samara hisoblanadi.
Samara kapital harajatlarning miqdori bilan, ham natural, ham qiymat shaklida taqqoslanishi mumkin. Samarani natural shaklda ifodalashda faqatgina bir mahsulot birligiga ketgan kapital xarajatlarning miqdorini ko‘rsatish mumkin. Bu esa uni kapital sig‘imidir, qiymat ko‘rinishi esa kapital qo‘yilmalar iqtisodiy samaradorligini xarakterlovchi ko‘rsatkichlar hisoblanadi.
Kapital qo‘yilmalarni iqtisodiy samaradorligini aniqlaydigan asosiy tamoyillarga quyidagilar tegishli:

• 
  Kapital qo‘yilmalarning iqtisodiy samarasi masalasiga, jami ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligi muammosining tarkibiy qismidek qaralishi.
  
• 
  Kapital qo‘yilmalar samaradorligini aniqlashda va uning yo‘nalishini tanlashda xalq xo‘jaligi nuqtai nazaridan yondashuv.
  
• 
  Istiqboldagi omillarni hisobga olish.
  
• 
  Qo‘yiladigan iqtisodiy masalaning xarakteridan qat’iy nazar hisob-kitob metodini qo‘llash va samaraning xarajatlar bilan bir o‘lchovda olinishi.
  

Kapital qo‘yilmalarni iqtisodiy samaraligini aniqlashdagi eng muhim talablardan biri xalq xo‘jaligi nuqtai nazaridan yondashuvdir. Kapital qo‘yilmalarni amalga oshirish bo‘yicha qabul qilinadigan qarorlar nafaqat ushbu ishlab chiqarish tarmog‘i, tashkilot, birlashma uchun samarali bo‘lishi kerak, balki u butun xalq xo‘jaligining samaradorligini oshirish uchun ham xizmat qilish kerak.
Kapital qo‘yilmalarni xalq xo‘jaligi samaradorligi avvalam bor erishiladigan natijalarga – ya’ni mahsulot ishlab chiqarish xajmini oshirish, ishlab chiqarishdagi joriy xarajatlarni kamaytirish, foydani o‘sishi orqali erishiladigan samaraga bog‘liq bo‘ladi. Xalq xo‘jaligi samaradorligi shuningdek kapital qo‘yilmalarni tejashga ham bog‘liqdir. Samarani oshirish va kapital qo‘yilmalarni tejash organik ravishda vaqtni tejash bilan bog‘liqdir, bu esa ijtimoiy ishlab chiqarish miqyoslarini jadallashtirishni va qo‘yilgan maqsadga qisqa muddatlarda erishishni tavsiflaydi. Rivojlanayotgan bozor va bozor munosabatlari sharoitida vaqt omili muhim ahamiyat kasb etadi.
Xo‘jalik amaliyotida iqtisodiy hisob-kitoblar va kapital qo‘yilmalarni samaradorligini asoslashning ikki turi qo‘llaniladi: umumiy (absolyut) va qiyosiy (solishtirma). Bunday yondashish ikki masala bilan bog‘liq: ulardan bittasi nima ishlab chiqarish kerak degan savolga javob berishi uchun echilsa, ikkinchisi esa qanday ishlab chiqarish kerak degan savolga echim topadi. Kapital qo‘yilmalarga muvofiq ravishda, birinchi holda umumiy samaradorlikni aniqlash metodlarini qo‘llaniladi, ikkinchisida esa qiyosiy(solishtirma) metodlar qo‘llaniladi.