Seminar mashg’ulotlari 1-mavzu. Falsafa fanining predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli Muhokama uchun savollar

5-MAVZU. OLAMNING UNIVERSAL ALOQALARI VA RIVOJLANISH. FALSAFANING QONUN VA 
KATEGORIYALARI 
83 
asosga ega bo‘lmagan imkoniyat formal imkoniyatdir. Formal imkoniyat ob’ektiv rivojlanish 
qonuniyatlaridan kelib chiqmaydi. Shuning uchun ham u hech qachon voqelikka aylanmaydi. 
Amalga oshishi uchun hali shart-sharoitlar to‘liq etilmagan, lekin amalga oshishi qonuniy 
bo‘lgan, narsa va hodisaning o‘zgarish va rivojlanish mantig‘idan kelib chiquvchi imkoniyat 
abstrakt imkoniyat deyiladi. Abstrakt imkoniyat rivojlanish jarayonida ma’lum ob’ektiv va 
sub’ektiv shart-sharoitlar etilganda, real imkoniyatga aylanadi. 
Real imkoniyat — bu rivojlanishning asosiy tendensiyasini ifodalovchi, hozirgi sharoitda 
uning ichki mohiyatidan kelib chiquvchi imkoniyatdir. Real imkoniyat konkret, ayni vaqtda 
amalga oshishi mumkin bo‘lgan imkoniyatdir. 
Ijtimoiy taraqqiyotda imkoniyatning voqelikka aylanishida ob’ektiv shart-sharoit hal 
qiluvchi rol o‘ynaydi. Ob’ektiv shart-sharoitlar — bular inson onggidan tashqarida mavjud 
bo‘lgan shart-sharoitlardir. Biroq jamiyatdagi real imkoniyatlarni voqelikka aylantirishda ongli 
faoliyatning roli ham g‘oyat kattadir. Buning ma’nosi shuki, jamiyat imkoniyatlarining 
voqelikka aylanishida sub’ektiv omil muhim ahamiyatga ega. Sub’ektiv omil — bu xalq 
ommasi, uning ongliligi va aktiv amaliy faoliyatidan iborat. SHuning uchun ham imkoniyat va 
voqelik dialektikasini o‘rganish masalasi jamiyatni boshqarishda juda katta ahamiyatga ega. 
Bunda sub’ektiv omil ob’ektiv shart-sharoitlarga asoslanadi. Ularsiz sub’ektiv omilning o‘zi 
hech narsani yuzaga keltira olmaydi, chunki ob’ektiv shart-sharoitlar sub’ektiv faoliyatga 
nisbatan birlamchi va belgilovchidir. 
Ijtimoiy taraqqiyot yo‘llarini hamisha butun ichki murakkabligi va ziddiyatligi bilan 
tasavvur etish kerak. Biroq bu jarayonlarning markazida doimo inson, uning manfaatlari va 
qiziqishlari turmog‘i lozim. Falsafiy dunyoqarashning o‘ziga xos eng muhim xususiyati ham 
mana shundan iborat. Umuman, dialektikada yuqoridagi deterministik aloqadorliklarni 
ifodalaydigan kategoriyalar o‘zaro bir-birlari bilangina emas, balki boshqa barcha kategoriyalar 
bilan ham chambarchas bog‘liqlikda o‘rganishni talab qiladi.