Seminar mashg’ulotlari 1-mavzu. Falsafa fanining predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli Muhokama uchun savollar

4. Substansiya tushunchasining mohiyati. 
Falsafa tarixida o‘zining mavjudligi uchun o‘zidan 
boshqa hech narsaga muhtoj bo‘lmagan birinchi asosni ifodalash uchun «substansiya» (lot. 
«substantia» – «mohiyat», «asos») kategoriyasi qo‘llaniladi. 
Ilk falsafiy yo‘nalishlarning vakillari 
barcha narsalar asosini tashkil etuvchi moddani birinchi asos sifatida tushunganlar. Odatda, bunday 
asos sifatida o‘sha davrda umumiy e’tirof etilgan birinchi stixiyalar: er,suv, havo, olov yoki fikriy 
konstruksiyalar, «birinchi g‘ishtlar» – apeyron, atomlar qaralgan. «Avesto»da birlamchi substansiya 
olov deb atalgan. Keyinchalik
 
substansiya kategoriyasi o‘zgarmas, nisbatan barqaror va hech narsa 
bilan bog‘liq
 
bo‘lmagan holda mavjud o‘ta keng asosga aylandi. Inson idrok etadigan dunyoning
 
butun rang-barangligi va o‘zgaruvchanligi substansiya bilan bog‘lana boshladi.Bunday asoslar 
sifatida falsafada asosan materiya, Xudo, ong, g‘oya, flogiston,
 
efir va shu kabilar amal qilgan.
 
Substansiya g‘oyasidan turli falsafiy ta’limotlar dunyoning birligi va uning kelib chiqishi haqidagi 
masalaga o‘zlari qanday javob berishiga qarab har xil foydalanadilar.
 
Monizm 
(yunon. «monos» – «bitta», «yagona») dunyoning narsalar va hodisalar rang-barangligi 
bir substansiyadan iborat degan ta’limot
. Dunyoning kelib
 
chiqishi va mohiyati haqidagi hozirgi 
ilmiy tasavvurlar, shuningdek, birinchi
 
asos muammosiga nisbatan falsafa tarixidagi eng salmoqli 
yondashuvlar kurashi
 
nuqtai nazaridan substansiya tabiatini tushunishga nisbatan ancha keng 
tarqalgan
 
ikki yondashuv – materialis tik va idealistik monizmni qayd etish lozim.
 
Materialistik monizm 
dunyo yagona, uzviy, u azaldan moddiy va dunyoning birligi zamirida ayni 
shu moddiylik yotadi
, deb hisoblaydi. Bu konsepsiyada
 
olam ong va ideallikdan emas, balki 
moddiylikdan keltirib chiqariladi. Bunday yondashuvlarning o‘ta rivojlangan ko‘rinishlariga biz 
Fales, Geraklit, Spinoza va uning izdoshlari asarlarida duch kelamiz.
 

---