Seminar mashg’ulotlari 1-mavzu. Falsafa fanining predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli Muhokama uchun savollar

1-MAVZU: FALSAFA FANINING PREDMETI, MAZMUNI VA JAMIYATDAGI ROLI 
9 
Diniy e’tiqodlarning tarixiy shakllari. 
Insoniyat tarixiga ko‘p sonly turli-tuman dinlar ma’lum. 
Xususan, madaniyat va bilimlar darajasi juda past bo‘lgan inson o‘ziga qudratli, yot va sirli 
bo‘lib tuyulgan tabiatning favqulodda kuchlariga qarshilik ko‘rsata olmagan ibtidoiy jamoa 
davrida dinning ancha sodda shakllari: fetishizm, animizm, totemizm, magiya va boshqalar 
yuzaga kelgan. 
Fetishizm 
– u yoki bu predmetni mo‘jizakor xislatlarga, odamlar hayotiga ta’sir ko‘rsatish 
qobiliyatiga ega deb hisoblaydi. Bunday predmet ilohiylashtiriladi, sig‘inish va topinish 
ob’ektiga aylanadi. 
Animizm 
(lot. «anima» – «jon») – nafaqat odamlar, balki hayvonlar, predmetlar va borliq 
hodisalarini ham ruh, jon boshqarib turishiga ishonishdir.Animizm nuqtai nazaridan butun dunyo 
ruhli va jonli. 
Totemizm 
negizini muayyan odamlar guruhining totem, ya’ni sig‘inish ob’ekti sanalgan ajdod 
deb e’lon qilinadigan u yoki bu hayvon, o‘simlik, predmet bilan umumiy kelib chiqishiga 
bo‘lgan ishonch tashkil etadi. Zero, totem mazkur jamoa yoki urug‘ning qudratli homiysi, 
himoyachisi hisoblanadi, uni oziq-ovqat va shu kabilar bilan ta’minlaydi (Hindistonda Xonumon 
maymuni, sigir,Avstraliyada kenguru, turli qabilalarda u yoki bu ilohiy predmet). 
Magiya 
(yunon. «mageia» – «sehrgarlik») ham ibtidoiy din shakllaridan biri bo‘lib, uning 
zamirida tabiiy kuchlar yordamisiz sirli tarzda, rasm-rusumlar, o‘ziga xos amallar majmui bilan 
narsalar, odamlar, hayvonlar va hatto g‘ayritabiiy kuchlar – ruhlar, insu jinslar va shu kabilarga 
ta’sir ko‘rsatish mumkinligiga bo‘lgan ishonch yotadi. Dinning ushbu qadimgi shakllari keyingi 
diniy e’tiqodlar negizini tashkil etdi va politeizm (ko‘pxudolik)da ham, monoteizm 
(yakkaxudolik)da ham u yoki bu darajada o‘z aksini topdi. Ular hozirda ham qisman mustaqil 
holda mavjuddir. 
Miloddan avvalgi VII–VI asrlarga kelib, asosan, mif va din ta’sirida odamlar dunyoqarashi 
nafaqat kengaydi, balki ancha murakkablashdi. U mavhum nazariy fikrlash qobiliyati va 
(to‘plangan bilimlar ko‘rinishida) real asoslarga ega bo‘lishi natijasida o‘z rivojlanishining 
butunlay yangi darajasiga ko‘tarildi. Bunga, hech shubhasiz, mehnat taqsimotiga olib kelgan 
rivojlangan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, ma’lum miqdorda ortiqcha mavjudlik vositalari, 
bo‘sh vaqtning paydo bo‘lishi ham imkoniyat yaratdi. Bularning barchasi muayyan shaxslar 
doirasiga intellektual faoliyat bilan professional darajada shug‘ullanish imkonini berdi. 
Shunday qilib, taxminan 2500 ming yil muqaddam dunyoqarashning uchinchi 
shak li – falsafa paydo bo‘lishi uchun zarur shart-sharoit Evropa va Osiyoda deyarli bir vaqtda 
yuzaga keldi. 
Dunyoqarashning avvalgi shakllari – mif va dindan
farqli o‘laroq, falsafa dunyoni 
e’tiqod va tuyg‘ularga tayanib emas, balki aql
va bilimlarga tayangan holda tushuntiradi
. 
Falsafa Hindiston, Xitoy, Markaziy Osiyo va Qadimgi Yunonistonda taxminan bir vaqtda, 
avvalo, dunyoni oqilona anglash usuli sifatida vujudga keldi. Bu vaqtga kelib mif va din 
o‘zlarining tayyor va uzil-kesil javoblari bilan insonning bilimga nisbatan tinimsiz kuchayib 
borayotgan qiziqishini qondira olmadi. SHuningdek, ular sezilarli darajada o‘sgan va 
murakkablashgan tajriba va bilimlarni umumlashtirish, tizimga solish va avlodlarga qoldirish 
vazifasining ham uddasidan chiqolmay qoldi Yuz bergan o‘zgarishlarning yana bir sababi 
shundaki, mifologiya olish,rivojlantirish va tushuntirish uchun navbatdagi miflar emas, balki 
tabiiy qonuniyatlar va tabiiy-sababiy bog‘lanishlarga murojaat qilish talab etilgan ilmiy bilim 
kurtaklari bilan to‘qnashdi. Pirovardida odamlar dunyoqarashida nisbatan qisqa vaqt ichida tub 
o‘zgarishlar yuz berdi; unda bilim, tafakkur, tahliliy fikrlash tobora muhimroq rol o‘ynay 
boshladi, ular sirtdan olingan axborotni sezgilar va emotsiyalar darajasida idrok etishga 
asoslangan har xil e’tiqodlarni chetga chiqarib qo‘ydi.
Diniy dunyoqarashni teologiya deb ataladigan falsafiy fan o‘rganadi. 
Teologiya
olam va odam 
munosabati, umrning mazmuni, hayot va o‘lim muammosi kabi masalalarni ilohiyot, diniy e’tiqod 
tushunchalari bilan boQlab tahlil qilish hamda o‘ziga xos mukammal tizimini yaratgan. Bugungi 
kunda diniy dunyoqarashning bir talay asosiy vazifalari orasida, uning hayot ziddiyatlarini bartaraf 
qilish bilan borliq regulyativ faoliyati nihoyatda muhimdir. Umuman, dinning barkamol avlodni 
tarbiyalashdagi o‘rni va ahamiyati benihoyat ulkan va u tobora ortib bormoqda. 

---