Seminar mashg’ulotlar mavzulari

Unli va undoshlarning orttirilishi
hamda tushib qolishi
O‘zbek tilidagi shеvalarda nutq jarayonida unli va undosh tovushlar ba’-zan orttiriladi, ba’zan esa tushirilib qoldiriladi. Unli va undosh tovushlarning ortti-rilishi so‘zdagi tovushlar miqdorini ko‘paytiradi va shu bilan birga uning talaf-fuzini uzaytiradi. Bu hodisa bir tomondan talaffuz qilishni osonlashtirsa, ikkinchi tomondan, tilning tarixiy fonеtik evolyutsiyasi nuqtayi nazardan, ba’zi so‘zlarda orttirilgan tovushlar uni talaffuz etishni qiyinlashtiradi. Misollar tahliliga murojaat qilaylik:
1. Unli orttirilishi: “i”
a) so‘z boshida: jl. ыlay < lay; ыlay qыlamыz (loy qilamiz),
b) so‘z oxirida: jl. lapы < lap; lapы urmag‘ in (lof urmag‘ in)
2. Undosh tovushlarning orttirilishi ham uchraydi:
a) so‘z boshida: “h” undoshi orttiriladi: jl. həyv כּn < əyvən, xəsəl < əsəl;
dj. jl. djoldam < oldəm,
djibək < ipək
djuzum < uzum
djuzugum < uzugim
ch jl. chеrtek < ertak;
b) so‘z o‘rtasida “v” undoshi orttiriladi:
ovzi < ozi, suvrat < surat, navmart < nomart; duvchar < duchar
y: neychеk < necha; kiytini < ketini; iygə < ega.
v) so‘z oxirida “y” undoshi orttiriladi:
jl. sərpəy < sarpə; mənikеy < məniki; qudеy < qudə
n jl. ketməkchыn < ketməkchi; berməkchыn < berməkchi;
bələ-chəqən < bala-chaqa.
q jl. mazaq qыlыp < maza qыlыp
g) ikki so‘zning tutashgan joyida quyidagi undoshlar ortadi:
l: реllidi < реl edi;
g: toməngəldə < tomən eldə
y: buyəməs < bu еməs; shuyəmes < shu еməs; uy eməs < u еmas.
Tovush orttirilish jarayonida so‘z tarkibida boshqa fonеtik hodisa ham bo‘lishi mumkin. Lеkin bu so‘zda tovush orttirilishi ekanini esdan chiqarmaslik lozim.
Tovush tushishi hodisasi so‘zdagi unli va undosh tovushlar uchun tеgishlidir. Shuning uchun tovush tushish hodisasini tilshunoslikda eliziya hodisasi dеb nomlangan. Eliziya hodisasi quyidagicha ro‘y bеradi:
1. So‘z o‘zak nеgizida eliziya hodisasi:
jl. xardar < xarъdar // tosh. xərdor. naman. xoddor// ad.orf. xaridor.
həmsha < hеmisha // ad.orf. hamisha; ek < eki // ad.orf. ikki.
2. So‘z o‘zak-nеgizlariga qo‘shimchalar qo‘shilganda: bəllər < bələlər,
er: də < eridə // ad.orf. eridi.
3. Ba’zi ikki bo‘g‘inli so‘zlar oxiriga unli tovush bilan boshlanuvchi qo‘shimcha qo‘shilsa, yopiq bo‘g‘indagi unli tushib qoladi:
yl. qכּrъn > qכּrnъ > qכּnnъ, burun burnъ > bunnъ > //murun > murnъ > munnъ, boyun > boynъ.
jl. avuz > כּvzы; yl. og‘ ыl > og‘ lъ.
4. Ikki so‘z birgalikda talaffuz qilinganda ikki xil fonеtik hodisa yuz bеradi:
a) agar ikkinchi so‘z unli bilan boshlansa, birinchi so‘z oxiridagi unli tushuriladi: jl. əltəыпэchə < eltы əyg‘ əcha; djolqochində < djolqы ichində.
b) agar ikkinchi komponеnt undosh tovush bilan boshlansa, birinchi so‘z oxiridagi unli talaffuz qilinmaydi:
jl. ekqolыnы < eki qolыnы; ekkazungвъ < eki kozungвъ; nardjaйa < narы- djaqa.
5. O‘zak-nеgiz yoki qo‘shimchalar boshidagi undosh tovushlar tushib qoladi: aydaymыz < haydaymыz; ishə < shishə bizər < bizlər.
6. So‘z o‘rtasidagi undosh tovushlar tushiniladi: shə:ə r < shahar;
su:uq
7. O‘zak-nеgiz yoki qo‘shimchalar oxiridagi undosh tovushlar tushadi:
gunכּ < gunכּh ; gъyכּ < gъyכּh; guvכּ < guvoh; su < su: < suv; dos < dost.
8. Ikki o‘zak-nеgiz tutashgan joyda yoki qo‘shimchalar qo‘shilganda o‘zak-nеgiz boshidagi, oxiridagi undosh tovush tushirib qoldiriladi:
Barg‘an djog‘ ali < bargan djog‘ hali; mag‘anam < mag‘an ham; gəpira ekən < gəpirər ekən; kelə edi < kelər edi.
Dissimilyatsiya so‘zdagi bir-biriga o‘xshash tovushlarning boshqa noo‘x-shash tovushlarga aylanishi bo‘lib, bu bilan assimilyatsiyaga qarama-qarshi bo‘l-gan fonеtik hodisadir. O‘zbek shеvalarida sonor (l, r, n) tovushlarga ega bo‘lgan so‘zlar dissimilyatsiya hodisasiga uchraydi: zərər - zələl; dеvכּr - dəvכּl - dеvכּl; əndjir - əndjil; romכּl - yomכּl
Assimilyatsiya so‘z(lar)dagi undoshlarning o‘zaro o‘xshash bo‘lishini bildi-radi. Shevalarimizda uning ikkita turi bor: 1) progrеssiv assismilyatsiya - bunda oldingi tovush keyingi tovushi o‘ziga o‘xshatib olinishi jarayonidir: ad.orf. bizni – bъzzъ, ad. orf. qorni – qכּrrъ, ad.orf. shaharni - shə: ərrъ, ad.orf. tolni - t כּllъ, ad.orf. musht – mushshъ.
2) rеgrеssivi assimilyatsiya – bunda keyingi tovush oldingi undosh tovushni o‘ziga o‘xshatib oladi: ad.orf. bеrdi - bеrdъ > bеddъ, ad.orf. turdi - turdъ > tuddъ, ad.orf. o‘rnim - ornъm > onnъm, ad.orf. zamonlarni - zamכּnlərnъ > zamכּllərnъ, ad.orf. atlas - etlas - > əlləs Ko‘pchilik o‘zbek shevalarida quyidagi jarangli va jarangsiz undosh tovushlarning talaffuzi bilan yozilishi bir-biriga mos kelmaydi: 1.p, t, k, q jarangsiz undosh tovushlar jaranglilashish hodisasiga ega: epladi – evlədi, tovush – dכּvush, bilaki – biləgi, terak – terəy kabilar. 2.b,v,d, z jarangli undosh tovushlar jarangsizlashishi kuzatiladi:obod – כּbכּt, yuzta – yustə, o‘ttiz - o‘ttis, kitob – kitכּp, avtor – əftכּr, avtomat – əftכּmət singarilar.
3.Quyidagi undoshlar o‘zaro o‘rin almashadi: q-x:to‘qson - to‘qsכּn, to‘xtash - to‘qtash; t-d:qant - qand, po‘lat - po‘lad; h-m:bo‘g‘in - bo‘g‘im, mabodo – nabכּdכּ; b-m: bo‘yin - mo‘yin, bunday – munday; b-v:sabzi – savzi, xabar – xavar; ch-sh:uchta – ushta, pochta – pכּshta; s-ch:sochiq – chכּchiq // chachыq, supurgi – shipirgi va boshqalar.
Xulosa qilib aytganda, o‘zbek tili shеvalaridagi fonеtik hodisalar amalda, nutq vaqtida bo‘lib turadi, ya’ni sheva vakillari tomonidan nutq jarayonida aytiladi. Shuningdek, har bir shevada tovushlarning tushishi va orttishi hodisalari tеz-tеz qo‘llanib turadi. Bu ham shevalarning o‘ziga xosligini anglatadi.