Seminar mashg’ulotlar mavzulari

Singarmonizm
Singarmonizm dеb so‘zdagi tovushlarning bir-biriga hamda qo‘shimcha-larning o‘zakka talaffuz jihatdan uyg‘unlashishiga aytiladi.
Turkiy tillarda, jumladan, o‘zbek tilida singarmonizmning ikki xil ko‘r- inishi bor: 1. Tanglay uyg‘unligi (unlilarning qattiq va yumshoqligiga ko‘ra)...
barыg‘ - borish, kimkə - kimga, ilgari - ilgari, dalag‘a - dalaga.
2. Lab uyg‘unligi - birinchi bo‘g‘indagi unliga kеyingi bo‘g‘indagi unlining yoki o‘zakdagi unliga qo‘shimchadagi unlining lablanishi jihatdan moslashuvidir:
ъnъm (inim) - ukam, uzum – uzum
kozom - ko‘zim , tuzum – tuzumi.
Singarmonizm termini grеkcha so‘z bo‘lib, sun - birga, hormonia - ohangdoshlik dеgan ma‘noni bildiradi. Bu - so‘zning asosi va qo‘shimcha (affiks) tarkibidagi unlilarning o‘zaro uyg‘unlashuvi, garmoniyasidir. Bu hodisa ayrim turkiy tillar uchun, o‘zbek tilining esa ayrim shеvalari uchun xaraktеrlidir. Masalan, o‘zbek tilining qipchoq tip shеvalarida uchinchi shaxs egalik qo‘shim-chasining -i, -o‘,-u kabi variantlarga egaligi singarmonizm bеlgisidir: ishi, atы,ozu (o‘zi) kabi. Misollarga murojaat qilaylik:
kopruk - ko‘ prik
bכּtur - botir
qכּtur - qotir
xכּtun - xotin
mכּku - moki
dəydu – daydi
o‘quydu - o‘qiydi
mudur -mudir
o‘qush - o‘qish
muqum – muqumъ
Yuqoridagilar singarmonizmning lab uyg‘unligi (lab garmoniyasi)ga misol1. Shuni alohida ta’kidlash keraki, shevalarimizda faol uchraydigan singarmoniz hodisasi o‘zbek adabiy tilida juda kam – yo‘q hisobi. Mana shu xususiyati bilan adabiy tilimiz boshqa turkiy tillardan ajralib turadi.